Yücel’in Kahramanlık Komedyası

Yirmi bir yıl sonra Müslüm Yücel’den “Kahramanlık Komedyası” geldi. Okb56 Yayınları tarafından yayımlandı. Yirmi bir yıl, şiir için uzun bir müddettir. Bu kadar vakit sonra gelen şiirler ister istemez merak uyandırıyor. Bu uzun müddet akıp giderken elbet ki şair Yücel şiirler yazdı, söyleşti, durdu, kızdı, öfkelendi, kaybetti, umutlandı, yalnız kaldı. Lakin şiir, ona sırtını dönmedi; daima bir yerlerde eşelenmeyi bekledi.

Eşelenen, anılardır, özlemlerdir, kaybedişlerdir, toplumdur, dar alanda politik çabadır, aşktır, doğdu toprakların kodlarıdır. Şiirlerde yakın tarihin izlerini görüyoruz, eskiye bir kanca üzere asılan ve daima sallanan bir sarkaç misali. Sarkaç demişken, Arthur Schopenhauer’un sarkaç metaforunun bize anlattığı ve özünde bir ıstırabı imlediği yerden şiirlere bakınca karşımıza ontik/varlığın verdiği hazzın yanında bitip tükenmeyen hesaplaşmanın imlediklerini okuyoruz. Temelinde bu yakın tarih, yaşanmış olaylar silsilesi, hem şairin ferdî tarihidir hem de toplumun bir fragmanıdır. Evet, şair şiirlerini yirmi bir yıl yayımlamadı, lakin bizi eleştirel yazılarından, denemelerinden de yoksun etmedi. Çok değil, bundan birkaç ay evvel “Türk entelektüelleri” başlıklı bir yazısını okuduk. Bu yazı kanıtlı, tespitli tenkitlerle var olan gerçekliği bir sefer daha şairin kendi üslubuyla okuduk. Putlara kalemini yaklaştırdı; evet, tahminen putu yıkamadı fakat sarstı, içlerinde derin yarıklar açtı.

Kahramanlık Komedyası, Müslüm Yücel, 230 sayfa, OKB56 Yayınları.

Duvarda açılan delik büyümeye mahkûmdur, bahse husus olan yazı “Türk Edebiyatı”nda bir delik açmayı başarmıştı, okundukça o delik büyüyordu. Hakikati sıvamaya çalışan Kemalist militanların durumu ise acıklıydı, dramdı. Tıpkı, yok sayılan halkının lisanı, kültürü, varlığının reddedilişine karşı giriştiği destansı direnişin verdiği o duvardaki açılan deliğin verdiği coşkuyu yaşadığımız itiraf etmeliyim… Şiir yazmaya uğraş eden, edebiyatla hemhal olan biri olarak Yücel’in ilmik ilmik dokuduğu eleştirel yazılarını kaçırmadım. Ön açıcıydı; faşist, halk düşmanı muharrir, çizerler tayfası yek yek deşifre edişini büyük bir keyifle okuduk. Olağan, daha sonra yazdığı yazının kimi “ürkek kuşlar” tarafından kaldırıldığını da hatırlatalım. Gazete bizim gazete, şimdilik susuyoruz; lakin yarın bunun muhasebesi yapılacaktır elbet.

Yazdığı eleştirel yazı nedeniyle başına gelmeyen kalmadı. Konut adresine kadar ifşa edildi, çay içtiği, dostlarıyla buluştuğu kahve bile gaye gösterildi. Bunu yapanlar, put tapıcılarıydı. Varlık alanlarına girilmişti; top koşturdukları sahanın ne kadar makus, kokuşmuş, makyajla, süsle sıvandıkları dökülüyordu. Yücel’in yazısı bize bir sefer daha Türklük Mukavelesini hatırlattı.

Lakin vakit, eski vakit değildi. Her şey ortada, çırılçıplaktı. Saldırganlar kadar destekleyenlerin varlığı da artık bu zurnanın bu türlü ötmeyeceğinin ilanıydı. Akın varsa direniş de haktı-öyle de oldu. Nezaketten mahrum şairi, müellifi, örgütlüsü, aydını, okumuş cahilleriyle birlikte ortalığı toz dumana boğarak, asıl sıkıntı olan tenkide hakikat düzgün bir karşılık veremeyişleri, tıkandıklarını, artık tahlil üretemediklerini gösteriyordu. Türk edebiyatı, tıpkı içinde yaşadığı ve büyüdüğü sisteme benziyor-hatta onun bir kopyasıdır diyebiliriz. Tatlı, minnoş, şekercik şairler, muharrirler birden canavara dönüşünü gördük. Halbuki sağlam bir yerden bu tartışmalar devam etmiş olsaydı, ne put kalırdı ne de tapıcıları. Bunu bildikleri için tehditlere başvurdular, ortamı kriminalize etmeye çalıştılar-tıpkı günümüzde AKP iktidarının, başta Kürtler olmak üzere, kendisinden olmayanlara uyguladığı tarife üzere. İktidarı eleştiren bu “aydın” kesitin, iktidarın kopyacılığını yapmaktan kendisini alıkoyamayışı nereye koyulacak?

Yücel’in politik alanı, ömrü ve durduğu yerden anlattıkları, Kürt siyasi tarihinin de temelinde bir izdüşümüdür. Lakin sorun sadece Kürt politik alanı değil; birebir vakitte devletin de Kürt halkına uyguladığı tarifenin kısa tarihini okuyoruz. Yücel, kadim dinlerin, sembollerin, toprağın, destanların, geleneğin içinden geçtiğini, deneyimle edinilmiş bilgileri estetikle harmanlayarak şiirsel olanla birlikte ortaya koyduğunu gösteriyor. “Kahramanlık Komedyası”, yedi kitaptan oluşuyor. Irmak şiirin hoş örneklerinden; akıp gidiyor. Üstelik yedi kitabın dışında kalan şiirler de mevcut. Kitabın girişinde yer alan şu sözleri yazmadan geçemeyeceğim: “Şiirler benden çıktı, isteyen hepsini kendi ismine basabilir.” Bu yaklaşım anonim olana bir gönderme olarak da okuya biliriz. Zati çağımız artık anonim çağı değil mi? Sözcükler, özlü kelamlar, kitaplardan alıntılar, şiirlerin birkaç vurucu dizesi, aforizmalar… Yaşadığımız dijital çağın başlangıcı, bize geleceğin anonim olacağının işaretlerini veriyor. Sosyalizm birazda anonimdir herkesin kaşığının daldırıp doldurduğu, istifade ettiği hakikat düzgün bir sistem ismidir. Sahiplik, mülk edinme ve sahip olma hırsının vahşice savunulduğu, bir avuç toprak için toprağa düşenlerin olduğu bu dünyada, edebiyat ve plastik sanatların ortaya koyduğu yapıtların anonimleşmesi her halde narsist, mülkünü düşkünü olanlar dışında kimseyi rahatsız etmez.

Şiirlerin dizeleri uzun ve kırılmadan sesleniyor okura. Şiirlerin uzunluğu, her birinin birkaç kısımdan oluşması, şiiri ve düzyazıyı birbirine yaklaştırıyor, lakin hududu geçmiyor. Bir mühlet sonra, kayıp imgeler üzere bir yerlerde sallanan dizelerle baş başa kalınsa da gezilen, ortaya çıkan boşluklar, okurun ardında bıraktığı dizelerle daha fazla içli dışlı olmasını sağlıyor. Yücel’in şiirlerini geride bırakırken aklımda Montaigne’in şu sözleri yankılandı: “Ben esasen kendimi araştırıyorum. Benim metafiziğim de fiziğim de bu.”

Montaigne’in bıraktığı yerden devam edersek, sanatın, hünerin, yazının, şiirin başat motivasyonu insanın kendisini araştırmasıdır-yani kendi içinde dolaşıp kendisiyle tanışması. Yücel, şiirlerinde kendini araştırıyor; kendisinden olanı cömertçe lakin ketum bir stilde verdiği aşikâr. Bu ketum tarzı-yani üstünü örtüp verişi-okuru zorlaması açısından değerli. Aslında, öbür kapıların açılmasına da destek sağlıyor.

Yücel’in şiirlerinde geçişli dönem-zamana da şahitlik yapıyoruz; süratli, yıpratıcı geçişlerden uzak, alt metni yerine oturtulmuş şiirler üzerinden rahatlıkla geçişler yapabiliyoruz. Şair, kendi tarihinin notlarını tutmuş. Politik sürecin getirdiği örgütlenme, sistemle aykırı düşme hali, varoluşun o çatışmalı alanında bulunan biri için şiirlerinin üstü kapalı, imgeye dayalı ve metaforlarla güçlendirilmiş olması kaçınılmazdır, dizeler bunu başarmış. Yaşama karşı takınılan hal, düşünülen, düştüğü yerden yürünüyor şiire ve dizelerin işlenişinin belirleyicisi olur. Yücel’in şahsî varoluş süreci, kendi halkının, yaşadığı toplumun küçük küçük kesitidir. Fakat bu “küçük kesit”, doruktan tırnağa varoluş sancılarıyla doludur. “Kahramanlık Komedyası”, biraz bilmece, biraz da labirentin içinde dolaşmak. Kurulmuş bir düzenekte, okur anlatının verdiği kodlarla kimi vakit tarihin karanlık yerlerinde, kimi vakit ise dinlerin ve ritüellerin içinde geziniyor. Şair, dinle olan münasebetini ne kadar halletmiş olsa da çatışmadan ve sorgulamadan kaçınmıyor, tahminen artık elde ettiği, ikna olduğu bilgiler ışığında göstermek istiyor. Urfa topraklarında din-gelenek kaçınılmaz; onlarla yaşanılır ve onlarla daima çatışılır. Urfa’nın şairin hayatında önemli bir yer kapladığını şiirlerinde anlıyoruz. Şiirler, çıktıkları yere benziyor: mevt, direniş, gelenekler, raconlar… Misal, şu üç sözle sık sık karşılaşıyoruz: melek, İsa, üç kavak. Bunlar hem sembol hem de şairi meşgul eden imgelerdir. Din ve dinler, şairin bırak(a)madığı bir sorundur, oyun ve sorgulama alanıdır.

Kitabın birinci şiiri olan İtiraf, sekiz kısımdan oluşuyor. Ve bu şiir, gelecek olan şiirlerin bir ön izlemesini sunarak okuru nelerin beklediğini hissettiriyor. Alışılmış, bu şiirlerin birbirine benzediğinin manasına gelmiyor; her biri, bütünü oluşturan halkalar üzere. İtiraf şiirinde Yücel, anılarıyla bir hesaplaşmaya giriyor. Bu hesaplaşmayı saf imgeler ve metaforların dayanağıyla açıkça lisana getiriyor:

“Hatıralarım ruhumun yeşil otlarıdır.”
“Burada ekmeği bulan, tuzu saklıyor benden.”
“Babam, birinci gözaltına alındığım vakit / çağırdığım bir sesti: gel ve kurtar beni.”

Bu dizelerde-ve şiirin öteki dizelerinde-ev, ekmek, çaba, kendi özerk sesiyle acının, ıstırabın, sıkıntının kayıt altına alınışı var. Yaşanan çok maceranın, direnişin, uğraşın suya yazılmadığını, unutulmaması gerektiğini vurgulamak gerek. Tıpkı şiirde şu dizeleri de okuyalım:

“Bir meskenim olmadı hiç / meskenin ahlak olduğunu söylerdi babam.”

Bu dizeler, bize ne anlatıyor? Babadan kalan bir miras görüyoruz: Konutun ahlak olduğu fikri. Lakin birebir vakitte, şairin hiçbir vakit bir konutunun olmadığını da öğreniyoruz. Bu miras, mirasın reddi, felsefi bir yankı, bir yansımadır. Şiirin ikinci kısmında dikkatimi çeken şu dize ise, gelinen yolun izlerini vermiyor mu?

“Bir deniz hayvanıyım, kimse izimi bulamıyor.”

Bu dize, üstte bahsettiğim politik uğraşın bir dışavurumudur. Zira Kürt politik alanı, dinamitlerle doludur; bir devirler saklanmak, iz bırakmamak en asli vazifeydi. Şimdilerde yıkılan endişe duvarları, o günlerin uğraşıyla püskürtüldü.

“Sakladığım her mevte aşk diyorum bu yüzden.”

Üzerinde durduğumuz şiirde “buz” imgesi dikkat çekiyor. Buz, birinci manasından bağımsız değil; bu bağlam üzerinden ilerlediğimizde, sistemle çatışmanın izlerini görüyoruz. Hepimizin bildiği üzere, sistemle kederi olanların kesinlikle uğradığı karakolların soğuk, buz üzere nezarethaneleri vardır. Bu imge, o atmosferi hatırlatıyor.

Son olarak, kitap üzerine daha konuşacak, çözümlenecek, baş yorulacak çok fazla şiir var. Her dize, kendi içinde diğer maceralara kapı aralıyor. Kimlik Bilgileri şiirinin “Giriştir” kısmı, hem otobiyografik hem de ortak bir mirası işaret ediyor. Şair, kendini sınıyor-aynalarla, ilahlarla, tiranlarla. Şiir dört kısımdan oluşuyor: Giriştir, Gelişmedir, Sonuçtur ve Not başlıklarıyla ilerliyor.

“Giriştir” kısmındaki şu sarsıcı dizeyi buraya bırakıyorum:

“Bir taş alırsın eline, bir ulus oynar yerinden.”

Evet, bu dize Kürtleri söz ettiği kadar zulüm altında yaşayan öbür halkları da imliyor. Gerçeğin ve soyutun yan yana geldiği, ideolojinin yıkıcılığının bariz bir biçimde görüldüğü Kimlik Bilgileri şiiri, toplumun ve şairin mensup olduğu halkın kimlik bilgilerini ortaya koyuyor. Yücel, tarihe bir kere daha notunu düşüyor. Düşünülen not ortaktır, hakikidir, şuurdur, gelecek olana olacaklara bir hatırlatmadır.