Tanrıların savaşları

Kültür tarihi boyunca yalnızca beşerler değil, rabler da birbirleriyle savaş halindedir. İlahlar ortası savaşları bahis edinen mitlerde, nizam değişiklikleri ve yeni sistemi temsil eden rablerin eski ilahları nasıl al aşağı edip yerlerine geçtikleri anlatılır. Almancada bu durum ‘Götterdämmerung’ kavramıyla söz edilir. Bu kavram, eski ile yeni ortasındaki aykırılığı çok düzgün bir biçimde açıklar. Her ne kadar fethedilen bölgelerde galip gücün dini mecburen kabul edilse de ilahlar ortası şiddetli uyuşmazlıklardan bahseden mitler de mevcuttur. Bu bağlamda örneğin, şimşekler fırlatan Zeus’un aşk bağlantılarının arkasında yerli, anaerkil kültürlerin ataerkil Hint-Avrupa menşeli, eski Yunan dünya anlayışına dönüşümünden öteki bir şey yatmadığı çoktan kabul edilmiştir. Zeus’un birer ‘aşk hikayesi’ kılıfına uydurulan bu münasebetlerinin gayesi, yerli tanrıçaların aşağılanmasından diğer bir şey değildir.

Bu bağlamda örneğin Troya Savaşı da sonuçta yalnızca dıştan bakıldığında Akalarla Troyalılar ortasında bir çatışmaya dayanmaktadır. İşin aslıysa olimpik ilahların heterojen menşeidir. Başka bir deyişle, bir tarafta Hera ve Athena, Akalar’ı desteklerken öteki tarafta Afrodit ile Apollon’un Troyalıları savunması, en nihayetinde sıkıntının dinler tarihi kapsamındaki kökenlerine işaret eder.

TANRILARIN SAVAŞLARI SONRAKİ İNANIŞLARI ÖZETLER

Aynı halde Aiskhylos’un Oresteia isimli yapıtında de Athena ve Apollon üzere ataerkil rabler anne katili Orestes’in tarafını tutarken (son derece berbat olarak tasvir edilen) Erinyalar eski anaerkil tertibi temsil etmektedir. Zafer, ‘idealist’ Olimposlularındır.

Tanrıların savaşlarını husus edinen anlatılar, çoğunlukla sonraki çağların ilah inançlarını özetler: Bir hayat ya da varoluş biçiminde gerçekleşen dönüşümler, tanrısal düzlemde de bariz bir paradigma değişimi olarak gerçekleşir.

Bunun en klasik örneklerinden biri, Yunan mitolojisinde Titanlarla Olimposlular ortasındaki savaştır: Titanlar, tabiata teslimiyeti temsil ederken, Olimposlular gittikçe kentleşen ‘başat kültür’ün sembolü olarak tabiata her çeşit teslimiyetin ötesinde ahengi, ölçülülüğü ve insani pahaların ‘ebediliği’ni simgeler. Bu nedenle Olimposlular, birinci Aydınlanma çerçevesinde eşsiz bir biçimde birebir anda hem teolojik hem seküler bir ütopyanın temsilcileridir: Hasebiyle Platon’dan Alman İdealizmine kadar teleolojik açıdan insan ülküsünü oluşturan her şey Olimposlularda beden bularak temsil edilmektedir. Bu insan ideali de doğal olarak son derece tek taraflıdır ve ‘yaradılışın baş tacı’ olarak nitelendirilen insanı kendi narsisizminin kurbanı haline getirmektedir: Bu tek taraflılıktan doğan uygulama, M.Ö. 9. yüzyıldan itibaren yazıya sahip kültürlerin ‘çift yönlü’ olarak gelişmesini sağlar: İnsan, ilahların buyurduğu mefkureye yaklaşabilmek için ‘titanik’ tabiatını inkâr etmek zorunda bırakılmıştır. İşte bu da türlü çeşit ‘tanrı savaşı’nın altında yatan nedendir.

NİETZCSHE’DE APOLLON-DİONYSOS İKİLİĞİ

Yunan kültürünün bu formda tek taraflı olarak ‘apollonize’ edilişini eleştiren Nietzsche, ‘Tragedyanın Doğuşu’ isimli yapıtında Apollonizmin dinler tarihi kapsamında hayli geç görülen bir gelişme olduğunu tespit eder. Buna nazaran Nietzsche’nin Dionysos’u 19. yüzyıldan bu yana arkaik-titanik tabiatın dönüşünü temsil etmektedir. Böylece Apollon-Dionysos ikililiği de insanın kendisini stereotipik olarak idealize etmekten vazgeçmediği sürece ilah savaşlarının da bitmeyeceğini göstermektedir.

Bu açıdan bakıldığında M.Ö. 5. yüzyılın Perikles periyodu Atina klasisizminde Yunan tragedyası, insanın idealize edilmesinin imkansızlığının süblim bir tasviri, böylece titanik gerçeklik (Dionysos) ile olimpik ülkü (Apollon) ortasındaki çekişmenin devamı olarak ortaya çıkmaktadır: Asıl gerçeğin temelinde yatan şey, insanın ölümlü olması, vefatın devamlı rasyonalize edilerek mutlak ötekiye dönüştürülmesidir.

Tragedya, mevti kabullenmek zorunda olan, ölümsüzlüğünse fakat tarihin akışı içerisinde jenerasyonların mitosu aşmasıyla erişilebileceği bir dünyayı tasvir eder. Münasebetiyle tragedya Dionizyak olanı işlerken birebir vakitte mitosu da aşmış olmaktadır.

İSA İLE ŞEYTANIN SAVAŞI

Hıristiyan Ortaçağ’da dünya büsbütün bir imtihan topografyasına indirgenmiştir: Dünya, bir nevi mevt sonrası hayata bir hazırlıktır. Her bir insanın vücudu burada orijinal fakat birebir vakitte da çok eski ilahların savaş alanını sembolize etmektedir. Bir yandan titanik başkaldırının başını şeytan çekmekte, öteki taraftan ruh, yani tanrısal “nefes” İsa’ya bahşedilmektedir: Şeytanla İsa’nın ‘ruhları kazanmak için’ birbirine karşı girdikleri çaba en uzun süren ilah savaşlarından biridir. İsa galip gelsin de yakılanların ruhu göğe erebilsin diye yüzbinlerce bayan ‘cadı’ olarak suçlanarak öldürülmüştür. Kutsal engizisyon da (özellikle bayan tarafından temsil edilen) titanik güçleri durdurmak için dünya üzerinde kurulan tanrısal bir ordudur âdetâ.

SEKÜLER ÇAĞDA RABLER SAVAŞI

19. yüzyılın sonunda Nietzsche ‘tanrının ölümünü’ ilan ederken bitmeye yüz tutmuş 19. yüzyılın dinamiğini felsefi düzlemde lisana getirmektedir: Bir çağ -klasisist idealizm çağı- sona ermektedir, böylece savaş taraflarından birinin temsilcisi de gitmiştir. Rabbin vefatı semiyotik düzlemde kendini femme fatale’nin tekrar ortaya çıkmasında gösterir, zira statükoyu sürdüren erkekleri öldüren femme fatale, binlerce yıldır bastırılan titanik prensibi dirilten okkült kültleri kullanır ya da öteki bir deyişle ilahların Pantheon’unu büsbütün boşaltan bilimi: İnsan, artık mutlak bir yalnızlığa düşmüştür ve seküler bir biçimde uzayda bir mana aramaktadır. Dünyada terk edilmiş insan artık daha evvel hiçbir insanın görmediği evrenlerde yeni bir mana arayışına girmiş, lakin bilimsel olarak engin bir boşlukla, edebi açıdansa titanik bir canavarla karşı karşıya kalmıştır. Lovecraft, son derece arkaik olanı uzaydan tekrar dünyaya getirmektedir, ‘Cthulhu’ isimli amorf varlık kadim rablerin zaferini temsil eder. Öte yandan Ray Bradbury de ‘Cennet Mars’ta’ isimli yapıtında bir mürettabatın üyelerini Mars gezegeninde sevdiği lakin kaybettiği beşerlerle karşılaştırır. Kısa bir müddet sonra ise bunların birer Marslı olduğu ve hepsini öldürdüğü anlaşılır. Görünüşe bakılırsa, ilah savaşları seküler çağlarda da devam etmektedir. Bu savaş, postmodernitede en besbelli biçimde sinemanın dişi ‘Alien’ canavarı tarafından sembolize edilir. Zira bu canavar için insan yalnızca bir araçtır: Böylelikle her cins ülkünün ve idealize edilmenin sonuna gelindiği anlaşılmaktadır.

*Prof. Dr. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Mukayeseli Edebiyat Bölüm