Silah, statü ve servet: Doğu Akdeniz’de Tunç Çağı’ndan bugüne egemenlerin savaşlarına bir bakış

Modern savaşlar birinci ne vakit başladı? I. ve II. Cihan Harpleri çağdaş savaşların taban noktası olarak kıymetlendirilebilir. Soykırımlar, açlıktan kitlesel vefatlar, kimyasal silahlar, atom bombaları, gökten yağan bombalar, milliyetçilik aldatmacasına körü körüne bağlı kitleler ve öteki olan her şeye nefretini kusan faşizm: Hepsi 20’nci yüzyılın savaşlarına ilişkin büyük utançlar. Lakin elbette savaşın ve yıkımın tarihi çok daha eskilere dayanıyor. 20’nci yüzyıl, savaşların ne başlangıcıydı ne de sonu oldu. Günümüzde süren Rusya-Ukrayna savaşı, yakın vakitte sonlanan Suriye İç Savaşı, katliam makinasının her gün can aldığı İsrail-Filistin savaşı ve daha niceleri… Daha gerilere gidecek olursak, Avrupa’daki 30 yıl savaşları, 100 yıl savaşları, Haçlı Savaşları, Osmanlı-Rus Savaşı yahut Çin Hanedanlığı’nın, İnka İmparatorluğu’nun ve Aztek Krallığı’nın yürüttüğü bitmek bilmeyen savaşları anımsayalım. Almanya’da Hitler faşizminin yükselişine tanıklık ettikten sonra intihar eden, Frankfurt Okulu’nun temsilcilerinden Alman-Yahudi filozof Walter Benjamin boşuna dememişti; “Aynı vakitte bir barbarlık evrakı olmayan hiçbir kültür dokümanı yoktur” diye.

Gazete Duvar’da daha evvel yazdığım bir yazıda şu soruyu sormuştum: “Savaşsız toplumlar hiç oldu mu?” Arkeolojik ve antropolojik kayıtlardan hareketle savaşın ve şiddetin tarihin her anına yayılmış olduğunu, farklı toplum tiplerinin farklı ölçeklerde ve tiplerde savaştığını; fakat az sayıda bile olsa savaşmayan toplumların yeryüzünde bulunduğunu, günün sonunda şiddetin evrimsel ve ruhsal temelleri olsa bile toplumsal ömürde bir zorunluluktan fazla seçim olduğunu belirtmiştik.

Şimdi ise öteki bir sorunun peşine düşeceğim: Tunç Çağı savaşları çağdaş İnsan hakkında bize bir şeyler anlatır mı? Bunu sormamın nedeni başta devlet olmak üzere merkezileşmiş politik örgütlenmeler ortaya çıktıktan sonra savaşın niteliğinde ve niceliğinde ne üzere değişimlerin yaşandığını ve çağdaş savaşın köklerini Tunç Çağı devlet ideolojisi içinde bulup bulamayacağımızı sorgulamak.

Ur kral mezarlarında bulunmuş olan Ur Standardı. MÖ 2500 yıllarına ilişkin olan bu sanat yapıtının iki yüzü bulunur. Yüzlerden birinde savaş, başkasında ise barış hali resmedilmiştir. Bu savaş panelinde muharebeden galip çıkan Sümer hükümdarı, Sümer askerleri, savaş otomobilleri ve yenilerek esir düşmüş düşman askerleri görülür. Düşmanlar aşağılanmak emeliyle bilhassa çıplak tasvir edilmiştir.

Ur kral mezarlarında bulunmuş olan Ur Standardı üzerindeki sahneler bahsimiz açısından değerli. MÖ 2500 yıllarına ilişkin olan bu sanat yapıtının iki yüzü bulunur. Yüzlerden birinde savaş, başkasında ise barış hali resmedilmiştir. Tek bir yapıtla adeta barışın ve savaşın tıpkı madalyonun iki yüzü olduğu, birinin başkası olmadan mümkün olmayacağı anlatılır. Bu fotoğrafta gördüğümüz savaş panelinde muharebeden galip çıkan Sümer hükümdarı, Sümer askerleri, savaş otomobilleri ve yenilerek esir düşmüş düşman askerleri görülür. Düşmanlar aşağılanmak emeliyle bilhassa çıplak tasvir edilmiştir.

BARIŞ VE SAVAŞ: MADALYONUN İKİ YÜZÜ

Dünyanın neresinde olursa olsun savaş; devlet aygıtının lokomotifi, onun kıymetli bir bileşeni ve hatta varoluşsal temeli olmuştur dersek yanılmış olmayız. Devletleri yönetenler; kendilerini korumak, tebaalarını genişletmek, yeni topraklara ve hammaddelere sahip olmak, ticaret yollarını kontrol altına almak, esirler aracılığıyla ucuz emek kapasitesini artırmak ve daha öteki sebeplerle daima savaştı. Devletin varlığını sürdürebilmesi bir yerde savaş yapabilme yetisine, elindeki silah gücüne ve sistemli bir orduya sahip olmasına dayanır. Gerçek siyasette savaş, her vakit bir olasılıktır ve birçok vakit bu mümkünlük devletlerarası diplomasiyi ayakta fiyat.

Barışı sürdürülebilir kılmanın yolu birçok vakit askeri üstünlükten ve savaşabilme yetisinden geçer. Pax Romana bunun en bilindik örneğidir tahminen de. Roma’ya başkaldırmaya cüret edecek ve onun ordusuna teknolojik ve taktiksel üstünlük sağlayacak birileri olmadığı sürece Akdeniz’de barış karar sürebilmişti. Benzeri bir durumu Dünya Pax Americana ile yaşadı. Tek kutuplu dünyalarda barış bir seçim değil, aktörlerin sehven uyduğu süreksiz bir durumdur bir yerde. Tersten tabir edecek olursak, savaşın olduğu yerde ironik olarak daha fazla eşit aktör ve daha fazla tarihi imkan vardır. Barış, şayet eşitler ortasında tesis edilmediyse, esasen tek bir hükümranın varlığını, onun emperyal tahakkümünü ve öbür aktörlerin çaresizliğinin göstergesi olabilir.

Ur standardı üzerindeki Barış panelinde, tasvirlerde hükümdarı bir şölen sahnesi içinde içkisiyle görürüz. Şölende müzisyenler, Sümerli aristokrat erkekler, adak olarak şölene getirilen çeşitli hayvanlar hazır bulunuyor.

TUNÇ ÇAĞI’NDA SAVAŞLAR VE SAVAŞÇILAR

Acaba savaşın ve barışın bu tanım ettiğimiz halini tarihte ne kadar geriye taşıyabiliriz? Mesela Tunç Çağı’nın beyliklerini ve devletlerini emsal bir teorik çerçeveden ele almak mümkün olur mu? Öteki bir deyişle çağdaş savaşın başlangıcını 5 bin yıl geriye çekebilir miyiz? Bunu anlamak için arkeolojik kayıtlara bakmamız gerekli.

Doğu Akdeniz’de Tunç Çağı’nı kendinden evvel gelen bölümlerden ayıran birçok özellik bulunuyor. Nedir bunlar? Mesela Tunç Çağı’yla birlikte nüfusta merkezileşme eğilimi görüyoruz. Yani evvelce birebir bölgede farklı ayrı köylerde yaşayan beşerler, bir ortaya gelerek tek bir yeni yerleşim alanı kuruyorlar. Troas bölgesindeki yüzey araştırmaları bunu epeyce net tabir ediyor. Erken Tunç Çağı başında çok sayıda köy varken, bunlar terk ediliyor ve Troia, bölgedeki Tunç Çağı nüfusunu tek başına kendinde toplamış bir merkeze dönüşüyor.

Konumuz açısından başka kıymetli bir gelişme, kelamını ettiğimiz bu yerleşimlerin etrafına büyük duvarlar inşa edilmesi. Sinan Ünlüsoy ile ortak yazdığımız bir makalede bu mevzuyu ele almıştık. Tarihin anıtsal sur yapılarını, onlara eşlik eden bastiyonları, glasisleri, kuleleri ve savunmayla ilgili başka mimari ögeleri bu evrede daha ağır olarak görüyoruz. Demek ki savunmayla ilgili acil bir muhtaçlık içinde bu toplumlar. Dışarıdan bir taarruz bekler haldeler. O denli ki bazen konutlarını inşa etmeden surları inşa ediyorlar. Konutlarını onarmadan surları onarıyorlar. Devletleşmenin görülmediği Batı Anadolu’da bile Bakla Zirve, Liman Zirve, Troia, Yeni Bademli, Çukuriçi, Yassı Zirve üzere çok sayıda Tunç Çağı merkezinde arkeologlar sur duvarı kalıntılarıyla karşılaşıyor. Tunç Çağı’nın ilerleyen evrelerinde Anadolu’da birinci devlet heyetimi gerçekleşir. Hitit Krallığı’nın başşehri Hattuşa’da devasa surlar inşa edilir.

Hattuşa’daki sur duvarlarına ilişkin kalıntılardan ve periyodun mimari üslubundan yola çıkarak, anıtsal nitelikteki kerpiç surların bir kısmı yakın vakitte restore edildi.

Tunç Çağı’nın öbür bir özelliği ise metallerin artık eskiye nazaran daha gelişkin bir teknolojiyle işlenebilmesi ve çağa ismini veren bakır-kalay alaşımının silah üretiminde kullanımının yaygınlaşması. İnsan her dönemde silah üretmişti. Paleolitik periyottan itibaren baltalar, uçlar, kesici aletler, bıçaklar, oklar ve sapan taneleri üzere çok sayıda taarruz ve korunma silahı vardı. Fakat Tunç Çağı’nda silah sanayisi hem nitelik hem de nicelik istikametinden bir patlama yaşadı. Evvel arsenikli bakırdan, sonra tunçtan ve hatta demirden üretilmiş yüzbinlerce silah Tunç Çağı muharebelerini, vurkaçlarını, akınlarını ve katliamlarını tesirli kılmıştı.

Tunç Çağı’nın silahları yakın ve uzun menzilli çatışmaya uygun envai çeşitliliğe sahipti: Bıçaklar, kamalar, hançerler, kılıçlar, mızraklar, topuzlar, oklar, baltalar, miğferler, kalkanlar ve daha kaçları. Hatta Tunç Çağı’nın ilerleyen kademelerinde çok daha sofistike muharebe aygıtları görülür. Koçbaşları yahut hücum kuleleri bunlardan öne çıkan örneklerdendir. MÖ 1800’lere tarihlenen Elazığ’da bulunmuş olan Harput kabartması üzerinde ahşaptan tekerlekli bir hücum kulesi üzerinde ellerinde kalkan ve sapan tutan askerler görülür. Taarruza uğrayan kalenin askerleri ise ya ölüdür yahut son ataklarını gerçekleştirmektedir. Meyyit askerler sur duvarlarından aşağıya hakikat bellerinden sarkar formda gerçekçi bir biçimde gösterilmiştir.

2016’da Harput’ta tesadüfen bulunan bir kabartma üzerinde bir muharebe sahnesi tüm ayrıntılarıyla tasvir edilmiş. Burada sol üstte yer alan kuşatma kulesi Tunç Çağı muharebe teknolojisi ve taktiklerinin ulaştığı yüksek düzeye işaret ediyor.

Özenle inşa edilen, daima onarılan, bastiyonlarla ve hendeklerle güçlendirilmiş surlar bile bazen insanları korumak için kâfi değildi. Beycesultan’da yangın katmanları içinde ataktan kaçamadan ölen insanların iskeletlerini anımsayabiliriz. Bunun yanında başta atgiller olmak üzere hayvanların muharebe meydanında kullanımını, itibar objeleri uğruna soyu tükenen canlıları, silah ve gemi üretimi için kesilen yüzbinlerce ağacı ve savaşlarda telef olan insan olmayan varlıkları da işin içine katacak olursak, Tunç Çağı savaşları tüm canlılar açısından fecî bir tehdit ögesi olarak resmedilebilir.

Caption

Suriye’deki Tell Qatna yerleşmesinde çok sayıda Suriye fillerine ilişkin iskelet kalıntıları bulundu. Bu fotoğrafta arkeologların file ilişkin bir kürek kemiğini kazma anı görülüyor. Filler, Tunç Çağı’nda Doğu Akdeniz’de yaşayan bir canlıyken, onun çok tüketimi ve bilhassa fildişi için avı soyunun tükenmesine neden oldu. Günümüzde bu bölgede fillere rastlanmıyor.

TUNÇ ÇAĞI’NDA STATÜ VE MEŞRUİYET

Tunç Çağı’ndaki değişimler elbette yalnızca teknoloji ve mimari alanında olmadı. Bu gelişmelere içkin olarak politik ve ekonomik ömür da büyük bir dönüşüm içindeydi. Toplumsal katmanlaşma bir yandan belirginleşirken öteki yandan hammaddelerin ve itibar objelerinin sirkülasyonunu sağlayan yüksek karlılığa dayalı bir ticaret iktisadı de gelişiyordu. Neredeyse kapitalist diyebileceğimiz bir ekonomik sistemdi bu. Ayrıyeten epey globalleşmişti. O periyodun bilinen tüm coğrafyaları bu devasa ticaret ağının içinde rol alıyordu. Mahmatlar’da bulunmuş olan gümüşten külçeler, Troia hazineleri içindeki Afganistan’dan gelen lapis taşından işlenmiş törensel balta, İskandinavya’dan gelen kehribar bunun en açık arkeolojik delillerinden.

Başta dağınık olan bölgesel nüfusun merkezlerde toplanması politik örgütlenme şekillerinde yeniliklere yol açmıştı. Bir ortada yaşamaya başlayan kümeler kendi içinde yine organize oluyor, eski eşitlikçi pratikler ve kültürel kodlar yavaş yavaş terk ediliyordu. Üretilen eserin depolanması ve tüketilmesi bağımsız hanelerden merkezi önderin denetimine yanlışsız geçiyordu. Önderler, birçok yerde eserin yine dağıtımı sorumluluğunu üstleniyordu. Değerli politik kararları alan meclisler ve müşavere kurulları vardı. Güney Mezopotamya’da yavaş yavaş bir bürokratlar sınıfı beliriyordu bir yandan. Yazı, bürokratların elinde devletin gelir ve masraflarını kaydetmenin en güçlü aracına dönüştü kısa vakitte.

Toplumsal katmanlaşma dediğimiz durum Doğu Akdeniz’in çeşitli bölgelerinde farklı biçimlerde belirdi. Tunç Çağı ile birlikte beşerler ortasındaki statü farkları daha besbelli olmaya başladı. Kral denilen kişi birinci bu çağda görüldü. Hatta kimi hükümdarlar kendilerine göksel vasıflar atfederek, tanrısal varlıklarla direkt bağlantı içinde olduklarını, onların yeryüzündeki temsilcileri olarak hareket ettiklerini ve hareketlerinin tanrısal iradenin tecellisi olduğunu söylediler.

Suriye’de yer alan Mari’de Tunç Çağı arkeolojisinin en kıymetli kalıntılarından biri olan saray. Bu fotoğrafta, saraydaki 106 numaralı avlunun rekonstrüksiyonu görülmekte. Bu iç avluya yalnızca çok özel diplomatik konuklar ve yüksek rütbeli bürokratlar girebiliyordu.

Bürokratlar, din insanları, kahinler, zanaatkarlar, madenciler, metal ustaları, çiftçiler, çömlekçiler, köleler vb. ayrımlar gitgide kurumsallaştı. Bununla birlikte beyefendiler yahut hükümdarlar ortasındaki rekabet, çekişme, üstün gelme istenci, hammaddeler, ticaret yolları ve köleler için savaşım ivmelenerek artıyordu. Politik ayrıcalığını legal kılmak zorunda olan hükümdarlar ve beyefendiler sanat aracılığıyla politik propaganda yapıyor, kaybetseler bile muharebeleri kazanmış üzere resmediyor, değerli işlerini yazıyla kayıt altına alıyor, itibar objeleri edinerek kendi statülerini pekiştiriyor, hatta legal kılıyorlardı.

Savaşlar; ganimet ve köleler için yapıladursun, barış ve diplomasi ise mal ve hizmetlerin hareketini sağlamak için başvurulan düzenekler olarak düzgünce kurumsallık kazanıyordu. Mısır, Hitit, Assur üzere büyük politik aktörlerin etrafındaki daha küçük politik birlikler barışı koruyabilmek ismine vergi ve haraç ödemek zorunda kalıyor; güçlü hükümdarlara delegasyonlar eşliğinde ikramlar gönderiliyor, müttefikliği tesis etmek için aristokrasi ortasında kız alıp-vermeler yaygınlaşıyordu.

Diğer bir deyişle, savaşın her an belirme mümkünlüğü ve fetih iktisadının getirdiği çıkarlar, barış iktisadı kadar, tahminen de daha fazla, devletleri ve hükümdarları ayakta tutuyordu. Savaşmak, kral olmanın ve devleti sürdürmenin olmazsa olmaz bir şartı haline gelmişti. Tertipli orduya sahip hükümdarlar etraflarına seferler düzenliyor, ucuz hammadde ve emeğe erişmek için ellerindeki tüm imkanları seferber ediyorlardı. Bakır, altın, gümüş, demir, kereste, kalay üzere kıymetli hammaddelere sahip Anadolu, tüm bu öyküden hissesine düşen savaşı ve katliamı almıştı elbette. Tunç Çağı’na ilişkin olup yangın katmanına sahip olmayan yahut mezarlık alanındaki iskeletler üzerinde şiddet izleri göstermeyen toplumlar yok denecek kadar az. Barışın istisnai, diplomasinin mecburi, savaşın ise kural olduğu bir dönem Tunç Çağı.

Walter Benjamin şöyle demişti tarih üzerine yazdığı tezlerin dokuzuncusunda: “…Meleğin yüzü geçmişe dönüktür. Bizim bir olaylar dizisi gördüğümüz yerde o sırf tek bir felaket görmektedir. Yıkıntı üzerine yıkıntı yığıp onun ayağının tabanına iten bir felaket. Biraz daha kalmak, ölüleri uyandırmak ve parçalanmış olanı bir ortaya getirmek ister melek. Ancak, cennetten esen bir fırtına kanatlarına dolanmıştır ve bu fırtına o kadar güçlüdür ki melek artık onları kapatamaz. Bu fırtına onu sırtını döndüğü geleceğe gerçek karşı konulmaz biçimde itmektedir; öte yandan da gözünün önünde yıkıntılar birikmektedir göğe dek. Bu fırtına bizim ilerleme dediğimiz şeydir.”

Benjamin, ezilenlerin geleneği tarihin katliamlarla, savaşlarla ve zorba başkanlarla dolan taşan halinin bir kural olduğunu bilir ve buna şaşırmaz bile. Bugün Filistin’de öldürülen 30 binden fazla insanı anımsadığımızda onun ne kadar haklı olduğunu tekrar görüyoruz. Teknolojik ilerleme, ahlaki ilerlemeye neden olmadığı üzere, Aydınlanma İhtilali yahut diğer bir düşünsel-felsefi hareket de devletlerin saldırganlığını ve katliamlarını durdurmaya yaramamıştır. Belirli ki, ‘reel politikanın’ gözü yaşama ve yaşatmaya kördür; o yalnızca ne değerine olursa olsun kendini yaşatmaya kararlı egemenlerin zalimliklerine müsaade verir. Biyolojik silahların, nükleer bombaların, silahlı insansız hava araçlarının olduğu bir dünyada Tunç Çağı beylerini ve hükümdarlarını zorbalıkla ve barbarlıkla yargılamak ve 2024’te daha adaletli, barışçıl bir dünyada olduğumuzu argüman etmek haddimize değil. Hatta savaşlar evvelce olduğundan daha tehlikeli ve daha evvel olduğu üzere yeniden her an ensemizde. Benjamin haklıydı: “Ezilenlerin geleneği şu yaşadığımız halin bir kural olduğunu gösterir bize… Birebir vakitte bir barbarlık dokümanı olmayan hiçbir kültür evrakı yoktur.”

*Prof. Dr. / Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi