Radikal mutluluk

Kamusal ömürde karamsarlık yaygın olabilir, ama hiper-bireycilik ve azalan toplumsal refah yere karşın gereğince dikkatli bakarsak kıyıda köşede ekseriyetle alternatif dayanak, dayanışma ve gayret pratikleri görebiliriz. Bunlar öfkenin yanı sıra kolektif sevincin hem bulaşıcı hem de yaygın olduğu direniş alanlarıdır.

Mutluluk hayatın temel amaçlarından biri midir? Ve şayet öyleyse mutluluğa ulaşmanın yolları nelerdir? Keyifli bir ömür sürmek toplumsal şartlardan bağımsız olarak ferdî gayretlerle mümkün hale gelebilir mi? Yoksa memnunluk toplumsal mıdır? İnsanlığın kadim soru ve sıkıntılardan olan memnunluk kavramı ilkçağ filozoflarından itibaren tartışılmaya başlanmış ve hala tartışılmaya devam etmektedir. Marksist kuram çerçevesinde baktığımızda üst yapı içinde değerlendirilebilecek olan kavram toplumun içinde bulunduğu toplumsal üretim usulüne bağlı olarak değişiklik gösterecektir. Kültürel yapı içinde ele alınabilecek mutluluğun çağları ve üretim şekillerini aşan bir boyutu yani kozmik bir özelliği var mı sanki?

Radikal Memnunluk, Lynne Segal, Mütercim: Beyza Sumer Aydaş, 302 s., Sel Yayıncılık, 2020

Avustralya kökenli Britanyalı feminist aktivist ve akademisyen Lynne Segal, ”Radikal Mutluluk” isimli kitabında mutluluğun çağdaş toplumdaki tezahürüne odaklanarak üstte sıraladığım sorulara cevap aramaya çalışıyor. Kitabın alt başlığının ismini “müşterek sevinç anları” koyan Segal, böylelikle kitabında geliştireceği tahlilin ipuçlarını sergilemiş oluyor. Her ne kadar Spinoza’nın bu mevzudaki fikirlerinin açıklamasına girmese de onun kilit kavramlarından olan “neşe” kavramını temel alıyor, geliştiriyor ve tahlilinin odağına yerleştiriyor. Sevinç hakkında yazmanın zorluğuna değinen Segal, bunun sebebinin hazza yönelik ticari tahriklere eşlik eden kişisel memnunluk ideolojisi olduğunu öne sürer. Yani mutluluğun kaidesi olarak kültürel olarak düzenlenmiş haz tutkusu ön plana çıkarılır. Segal, neşeyi temel alır ve sevincin benliği ötekinden, insanlıktan ve tabiattan ayıran hudutları yıktığını ve dünyaya mükemmel bir biz modu bahşederek cennet üzere görünmesinin sağladığını belirtir.

Segal, bize sistem tarafından dayatılan haz ögelerini şiddetle eleştirir. Her reklam panosunda dayatılan yahut binlerce şahsî gelişim rehberinde paketlenmiş memnunluk buyruğuna direnmemiz konusunda ihtarda bulunur. Ve Amerikalı siyahi akademisyen Cornel West’e atfen; ticarileşmiş şartlar altında hazzın, ferdi ve içe dönük olma eğiliminde olduğunu ve sevincin bunu aşabileceğini söyler.“Neşe, piyasaya ilişkin olmayan, -sevgi, ilgi, nezaket, yardımlaşma, dayanışma, adalet mücadelesi- insanları bir ortaya getirme mümkünlüğü sunan pahalara ulaşmaya çalışır.”

Mutsuzluğun belirtileri olarak görülen depresif davranışların içten geldiğine ait psikiyatr mesleğinde genel bir kanının olduğunu argüman eden Segal, bilhassa 1970’li yıllardan sonra anti depresan ilaçlarında çok yüksek bir artış olduğundan bahseder. Önemli depresyon ve bipolar bozukluklarındaki keskin artışın, bunları tedavi etmek için ilaçların keşfiyle ve pazarlanmasıyla birebir paralel ortaya çıktığının psikiyatr etrafları dahil pek çok araştırmacının dikkatini çektiğini söyler. Segal, bu tıp ilaçların uzun devirli kullanımının önemli fizikî yan tesirlerinin olmasına rağmen, ilaç şirketlerinin agresif ilaç tedavisini dayatmakta ve bunun yaygınlaşması için Tıp Fakülteleri ve hekimlerle kirli bağlantılar geliştirdiklerine ait pek çok örnek vermektedir. Depresyonda o kadar korkulacak bir şey olmadığını, depresyonun tersinin memnunluk değil yaşama gücü olduğunu belirterek depresyonun yalnızca neşeyi yok etmekle kalmayıp tıpkı vakitte bizde neyin eksik olduğuna dair bize çok şey öğrettiğini lisana getirir. Depresyon hayata daha derinlemesine bakmaya, yaşama sebepleri bulmaya ve onlara bağlanmaya da sevk edebilir insanı.

Mutluluk yolu olarak sevince odaklanan Segal, sevinç anlarının, ekseriyetle beşerler ortasındaki araları ortadan kaldırdığını ve bizi tıpkı keyfi paylaşabilenlerle bir ortaya getirdiğini vurgular. Ortak sevincin kıymetli bir ögesi “karnavaldır.” Karnavalın en uzman tahlilini Rus edebiyat kuramcısı Mikhail Bakthin yapmıştır. Bakthin, “karnavalesk” diye isimlendirdiği pratikte alternatif bir dünyanın inşası yahut halk kültürünün ikinci dünyasının inşasını görür. Belirli bir ölçüde karnaval, dışındaki hayatın bir parodisidir, tersyüz edilmiş bir dünyadır. Bakthin, karnavalın kast, mülkiyet, meslek ve yaş pürüzlerinin topluca çöktüğü yüksek kültür ve bürokrasiyle topluca alay edildiği ve herkesin eşitlendiği bir vakit olduğunu gösterdi. Dansları, müzikleri, maskeleri ve kostümleriyle, (köylüler bey üzere, beyefendiler köylü üzere, bayanlar erkek, erkekler bayan üzere giyinirdi) cümbüş, alay ve şehvetin sergilenmesini, hiyerarşi ve edebin sevinçle altüst edilmesini teşvik ediyordu. Tüm şenlikler, gündelik hayatın sert bir halde dayatılan normlarından bağımsız bir gerçeklik oluşturuyor, insanların rutin endişelerini ve badirelerini aşmalarını sağlıyor, fizikî dileklerini tatmin ediyordu

Segal’e nazaran, bizi keyiflendiren yalnızca hoşluk ve getirdiği sevinç değil, birebir vakitte bunu paylaşmanın, başkalarına anlatmak için kendimizden çok daha büyük bir şeyi hissetmenin sevincidir. Sıkı bir tüketim toplumu eleştirisi geliştiren Segal, tüketim pratiklerinin kolektif emellerle ilişkilendirilebileceğini ve ortaklaştırılabileceğini düşünüyor. Avrupa’nın pek çok ülkesinden farklı radikal tüketim uygulamalarından örnekler vererek tezini güçlendiriyor. Bu uygulamalar: Dayanışma gayeli takas teşebbüsleri, ücretsiz dükkanlar, kolektif mutfaklar, kamusal alanların özgürleştirilerek yaratıcılık, oyun, yoldaşlık, umut ve ortak gücün sürdürülmesi için işgal edilmesi üzere pratiklerden oluşmaktadır. Bu türlü bağlamlarda gücün harcanması metalaştırmaya direnişin bir kesimi haline gelebilir.

Yaygın biçimde varlığımızın ekseni muamelesi gören aşk da Segal’e nazaran; memnunluk ve ortak sevinç kaynaklarındandır. Freud ve Lacan’dan yola çıkarak, aşka ait saptamalarda bulunan Segal, aşkın çocuklukta kaybedilen objenin tekrar bulunmasını gösteren bir ego ideali olduğunu aktarır. Bu anlayışa nazaran, aşkta kişi kendi egosuna aşık olur. Lacan’a nazaran aşk sahip olmadıklarını vermektir ve aşkta yoksunluklarınızın farkında olmak zorundasınız.

Buna rağmen Segal’in Badiou’dan aktardığı fikir ise hem Freud ile Lacan’a özlü bir tenkittir. Hem de aşkın mutluluktaki yerini ve fonksiyonunu hoş biçimde ortaya koyar. Badiou, her türlü dürtü doyumunu pazarlayıp aşkı tehdit ederek bizi çekip ayırmaya çalışan kapitalist dünya karşısında, kalıcı romantik bağlılığı bir politik direniş biçimi olarak görmenin mümkün olduğunu savunur. “Badiou’ya nazaran aşka yalnızca kişisel tatminin bencilliğinin üstesinden gelen bir şey olarak bakmak, onu ‘minimal komünizm’ biçimi olarak görmeyi mümkün kılar.”

Segal’in ortak neşeyi tesis etmek ve geliştirmek için öteki teklifleri ütopyalar, siyasete iştirak ve kamusal ömrün geri kazanılmasıdır. Son devirde edebiyat, sinema ve çizgi roman dünyasında ve öbür alanlarda distopik eğilimlerin ve kıyamet senaryolarının yaygınlık gösterdiğine dikkat çeken Segal, ütopyacı fikirlerin geliştirilmesini ve pratiğe dönüştürülmesini önerir. Neoliberal akına karşı kamusallığın bilince çıkarılmasıyla direniş alanları yaratmak, dayanışma ağları geliştirmek üzere gündelik ütopyaların kolektif neşeyi sağlamada ve kolektif harekete alan tanıyan bir topluluk ve kimlik hissiyatı geliştirmede büyük rolü vardır. Sevincin paylaşılmasının yani kolektif hale gelmesinin hegemonyanın gücünün geriletilmesinde değerli fonksiyonu vardır. Segal, siyasi amaçlarımıza ulaşamasak ve hayal kırıklığı yaşasak bile, kolektif hareketlerimizin, birlikte hareket ettiklerimizle ortak bağ kurmamızı ve böylelikle kendimizi daha canlı ve keyifli hissetmemizi sağlayabileceğini söyler.

Radikal memnunluğu gerçekleştirmek için kolektif sevincin örgütlenmesini öneren Segal, “Radikal Mutluluk” kitabında tüketim toplumu eleştirisi, kamusallığın ve siyasi iştirakin ehemmiyetinin yanı sıra aşk bağlarına ve ütopyalara da farklı gözle bakılmasının kıymetine dikkat çekiyor. Dayanışmayı geliştirerek ve ortak direniş alanları yaratarak eşit, adil ve özgür bir toplum için gayret etmenin gerekliliğini tartışıyor.