Her şeyde her yerde bir ‘ayıp payı’ olsun

Bir şiir kitabının ismi, o kitaptaki şiirlerin anahtarıdır, bu anahtarı çevirip şairin kainatına dâhil oluruz. Ya da kitap isimleri sırdır, yıllarca bu sırrı ortalar dururuz. Bunun en farklı örneklerinden biri Cemal Süreya’nın Üvercinka’sıdır. Kitapla ilgili olarak Cemal Süreya, Asım Bezirci’ye şunu söylüyor: “Güvercinle karışık bir isim. Bir bayan adı… Barışa, aşka, dayatmaya dönük bir kavram.” Anlarız isim, sadece bir isim değildir, bir kavramdır: İsim verme, Platon’dan bu yana adlandırılanla, ismi veren ortasındaki bağlantıdır ve son kelamı yasa koyucu, şair belirler; en doğrusu da şuurundadır. Buradan başlama nedenim Ceren Kandemir’in epey değişik bir kitap ismiyle okur karşısına çıkmasıdır: Ayıp Payı (İnkılâp yay., 2025).

Ayıp Hissesi, Ceren Kandemir, 72 s., İnkılap Kitapevi, 2025

Ayıp; kusur, leke, utanç, davranış üzere manalara geliyor ve bu, daha çok akitle açıklanıyor, ahlakla bir çerçeve çiziyor. Genel manada yaşadığımız kültürde, ayıp – nefsin ayıpları içinde ele alınıyor; ayıp, kusur olarak ele alınıyor, bir çıkışta bulunuyor: “Hata işleyenlerin güzeli yanlışlarından dönendir.” Kim bu yanılgılarından dönen? Elbette kendini tanıyan…

Pay, burada devreye giriyor, iyiyi, varlığı temsil ediyor. Hisse, en yüksek tanrısal olandır, düzenleyicidir, şekillendirici ustadır; güzel ideasıdır, özlerin ötesindeki bir varlıktır; İlah güzelse, bu güzel, her bir şeyin değil, yalnızca yeterli olanın sebebidir. Kandemir, uygun olanın sebebi olduğunu söylüyor ve bu hissesi istiyor, olmayınca ne mi olmuştur? “Kuş giyotinine sövmüştür” (s., 58).

Böylece bir şiir kozmosuna dâhil oluyoruz. Bir yanımızda kuş, öteki yanımızda giyotin, tek silahımız küfür. Bize vaat edilen ise bu şiirde bir yanda ironi, öteki yandan metafor; iki anlatım tekniğiyle karşı karşıyayız. İronide olumsuzluk, metaforda keşfetme kaygısındayız.

Ayıp Payı, üç bölüm (Bütün Ümidim Kırlentlerdedir, Haydi Öldürelim Birbirimizi, Ders mi Çıkarmam Gerekiyor) ve 33 şiirden oluşuyor ve hemen çabucak her şiirin bir öyküsü var.

İlk şiirden başlayarak bu kıssaları dinleyebiliriz.

Hız Sınırı’nda (s., 11) şairimiz, “eceliyle ölmeyi başaran” bir otoban kedisidir.

Kedinin talepleri vardır. Her yerde uyarıcı kimi tabelalar bulunur: Dikkat inek var, dikkat geyik var vs. Kedi bütün bunlara itiraz eder, sorar, “Dikkat kedi çıkabilir tabelasını hak etmedim mi?” Bir de sitem eder: “Bir inek kadar hatırım yok mu?” Soru burada kalmaz, yeniye iner, hatta sınıfsal bir boyut kazanır, hafifçe siyasete ve iktisada göz kırpar:

“Bu prestiji nerede kazandı büyükbaşlar?”

Kahramanımız olan kedi, kedi ve merkep cenneti olan Masai Mara’dan kovulmuş, artık sürat hududundan ötürü otobanlarda ancak eceliyle ölmeyi başarabilmiştir. Yani şık ve telepatik bir kedi değildir, kendine ilişkin tabiatı vardır, insanların çizdiği hudutların (hız, otoban) dışındadır ve bu kedi salt kedi de değildir; insanların çizdiği hudutların dışında yaşayan bütün ötekilerdir. Bunlar bir yere kapatılır ve buradan çıkmalarına müsaade verilmez; çıktıkları vakit, sürat sınırı…

Benzer bir kapatılmışlık, Şavşenk (s., 19) şiirinde de tekrar bir öykü üzerinden dikkatimizi çeker. Bu sefer şairimiz “benim gönlüm uslu bir köpektir” diyor. Bu köpeğin aşıları yapılmış, eğitimi bitmiştir, kimseye ziyan vermiyordur artık, sadık ve korkaktır, yani kendi tabiatından kopartılmıştır; ne havlıyor ne ısırıyor, bazen kaçmayı düşünüyor, bazen eski günlerini hayal ediyor; örneğin bir konutu vardır, sevilmese de olurdu burada, istediği üzere eşeliyordu toprağı, istediği üzere işiyordu. Lakin artık bir hapishanededir, işlemediği kabahatlerle itham edilmektedir. Elbette bu şiirin daha uygun anlaşılması için Esaretin Bedeli (1994) sinemasını de bir taban not olarak bırakmamız gerekiyor.

Kuş, geyik, köpek, kedi üzerinden anlatılan öykülerde beşere dönük tenkitler vardır ve bu tenkitler iki taraflıdır; birincisi, kurmaca, ikincisi kıssa etmedir ve varılan yer, edimdir; kendi olma, kendini gerçekleştirme ve bunun içinde, öncelikle hukuku, kendi içinde uygulama planı yatar. Kendini hayvan üzerinden söz etme (özdeşim kurma) şair için, içinde güçlü fırtınalar barındırmaktır. Katı inançlara, bir soru işareti bırakmaktır.

Şairimiz, farklı olan her şeye, bir eşitlik aramaktadır.

Bu eşitlik, “Kadın Tipi Kelleşme” (s., 12) şiirinde dikkat çeker. Bu sefer kadınların kellik hakkı savunulur. Erkeklerin kel olması hiç kimseyi ilgilendirmez lakin bir bayanın saçlarının dökülmesi depresyondur ve toplum da bunu bina etmede ustadır; kırılmış özgüvene, bir de kem gözler eklenir ve giderek kişi, fizikî manzarasından kopar, ömür kalitesi düşer, çağın hastalığı gerilim, yakasına yapışır bırakmaz. Şiirde bu görünümün yeri bir kuafördür. Şiirin bildirisine – şairin müşahedelerine nazaran saçı dökülen bayanlar, kuaförde “yan koltukta” otururlar, zirveleri açılmıştır, “arkaları kötü değildir” ve “son kalan tellere büyük bir ihtimamla fön çekilir.”

Bu sırada, şiirin kahramanı kendisiyle göz göze gelir. Allah’a yalvarır: “Allah’ım ne olur beni kelleştirme.” Nedeni, dayatılan kültürdür: “Saç bayanın faziletidir.” Meğer fazilet/erdem, saç değil kalptir, şiirde bu kalp şu iki mısrada atar: “Cinsiyet eşitliği kelleşmeden başlamalı.” Bu şiirdeki dizge, “Turizm Otelcilik” (s., 48) şiiri için de geçerlidir:

“Bütün otellerde perde yapan tek bir adam var / Bütün otellere çarşaf satan tek bir bayan.”

Şairimiz kıssa anlatırken bir yanda evin içinden (babaanne) haberler veriyor, öteki yandan bir gezgin edasıyla kentin ücra köşelerine ve ücra hislere götürüyor; modern hayatı üçüncü gözüyle gözlemliyor, bunları ayıklıyor, şiirin hafızasında arşivliyor.

Kendisi demin de lisana getirdiğim üzere kimi vakit tebdili kıyafet geziyor, kimi vakit bir öbür canlı olarak bize bir hayatı anlatıyor; kimse onu fark etmiyor, o herkesi fark ediyor, bazen ümidini kırlentlere bağlıyor, bazen, babaannenin sevdiği diziyle cinlerini kovuyor. Kelamını ettiği her kişi / kahraman birebir vakitte yol arkadaşı oluyor…

Ancak, bir uyuşmazlığı da var. Lisanını kurarken biçimsel ahenklerden ve yapmacıklıktan uzak duruyor; mizah, espri, hatta nüktelere başvuruyor lakin bu özellikler, kıssa anlatma istediğinden olsa gerek, bütüne yayılmıyor, bir şeyi söyleme aracına dönüşüyor.

Örneğin trajik olan Uzem (s., 55) isimli şiirde birden parlayıveren şu mısra: “Alo 114 ulusal zehir müracaat çizgisine.” Bahis mu? Şiirin konusu / öyküsü uzaktan eğitim sorunu olsa gerek: “Ya herkes benden çok kazanırsa / Ya herkes benden vazgeçerse”

Final:“Yetiş ya herkes, yetiş ya belim.”

Ne mi yapalım?

“Hadi öldürelim birbirimizi.”