‘Goril Zeytin’in sevimliğinin arkasında yasa dışı hayvan ticareti var’

Türkiye, yasa dışı hayvan ticaretinin kıymetli güzergahlarından biri. Bu nedenle medyada sıklıkla sondan geçerken bir kutu, valiz ya da farklı kaplar içinde piton, timsah, egzotik kuş hatta endemik bitki tiplerinin gruplarca ele geçirildiğine dair haberlere rastlıyoruz.

Bunun son örneklerinden biri de 22 Aralık’ta İstanbul Havalimanı’nda yaşandı. Nijerya’dan Bankok’a gitmek üzere olan kafes çeşidi bir kutudan şüphelenen gümrük grupları kutuyu denetim etti. Kafesi açtıklarında içinde yavru bir goril olduğunu görüp çabucak yasal süreçler başlatıldı. Tabiat Müdafaa ve Milli Parklar Müdürlüğü (DKPM) yetkililerine teslim edilen yavru gorile kamuoyu büyük bir ilgi gösterdi.

Kutu içindeki halinin toplumsal medya dahil pek çok medya kuruluşunda yayınlanmasıyla, yavru gorilin akıbeti de merak konusu oldu. O kadar ki, DKPM’nin toplumsal medya hesabında yavru gorile isim arandı. Verilen oylar sonucu gorilin ismi, ‘Zeytin’ oldu.

Anavatanı Afrika’nın ormanları olan bu canlı, neden bir kutuya kapatılarak ömür alanından koparıldı? Yasa dışı hayvan ticaretinde, gorillerin, şempanzelerin, maymunların (primatlar) yasa dışı hayvan ticaretinde yeri ne? Bu ve daha fazlasını Jane Goodall, Roots & Shoots Türkiye Yöneticisi ve primat uzmanı Aslıhan Niksarlı ile konuştuk.

Aslıhan Niksarlı, primatlarla ilgili çalışmaları için çok sefer Afrika’ya gitti.

‘ZEYTİN’İN KİLO ALMASI, İRTİBAT KURMASI HAYLİ SEVİNDİRİCİ’

Haftalardır gündemden düşmeyen Zeytin ile ilgili son bilgiler geçtiğimiz günlerde Milli Parklar Genel Müdürlüğü (DKMP) 1’inci Bölge Müdürü Fahrettin Ulu’dan geldi. Ulu, Zeytin’in bakanlıktan müsaadeli bir hayvanat bahçesinde özel olarak hazırlanan steril odada muhafaza altında tutulduğunu, havalimanında bulunduğu günden bu yana 1 kilo aldığını ve uzunluğunun 3,5 santimetre uzadığını belirtti.

Niksarlı, Zeytin’in havalimanında ele geçirildiği birinci andan itibaren Jane Goodall Enstitüsü, Pan African Sanctuary Alliance (PASA) ve Roots & Shoots Türkiye olarak bakanlık ile irtibat halinde olduklarını belirterek Zeytin’in hayli yeterli kaidelerde bakıldığını söyledi. Niksarlı, doğal hayatında zorla koparılan ve bir primat çeşidi olan gorillerin fizikî ve toplumsal olarak travma ve gerilim yaşama ihtimalinin hayli yüksek olduğunu tabir ederek Zeytin’de bunların şu an için görülmemesinin sevindirici olduğunu söylüyor.

Niksarlı, Zeytin’e epeyce güzel bakıldığını, kilo almasının ve irtibat kurmasının sevindirici olduğunu söylüyor.

Niksarlı, “Primatların muhtaçlıkları farklı olmakla birlikte en büyük ortak muhtaçlıkları toplumsal marifetlerinin gelişmesi ve önemli bir bakım alma. Olağanda şempanzeler, goriller, bonobolar; Zeytin yaşındaki bir gorilin annesiyle birlikte olması gerekir. Annesi aracılığı ile hem toplumsal normları öğrenecek hem oyun hem de taklit aracılığı ile ömrü öğrenecekti. Bu yaşlardaki bir insan yavrusu üzere devamlı ilgiye ve oyun oynamaya gereksinimi var. Münasebetiyle bu yaştaki gorillere toplumsal maharetlerini geliştirecek belirli rehabilitasyon metodlarının uygulanması gerekir. Onun dışında, goriller otçuldur. Bol bol ot yemesi, su muhtaçlığını bu otlardan alması, onları kemirmesi ve süt içmesi kıymetli. Bütün bunlar şu an Zeytin’e sağlanıyor. Bildiğiniz üzere Zeytin, kilo almış ve uzunluğu uzamış. Bu çok uygun bir şey. Büyüdüğünü gösteriyor. Tekrar paylaşılan görüntülerde bağlantı kurduğunu, oyun oynadığını, göğsüne vurarak kendini göstermeye çalışmasını görmek… Bunlar epeyce düzgüne işaretler” diyor.

Zeytin’in göğsüne vurması goril dünyasında ne manaya geliyor? Niksarlı, bu hareketin toplumsal bir davranış olduğunu vurgulayarak “Primatların çıkardığı belirli sesler, jestler ve buradaki üzere hareketler vardır. Bunlar, onların toplumsal bağlantısının bir kesimi. Bilhassa erkek gorillerde, göğse vurmak baskınlığı göstermek için yapılır” formunda bilgi veriyor.

Niksarlı, her pirimatın biricik olduğunu vurgulayarak gereksinimlerinin da farklı olduğunu belirtiyor. (Fotoğraf: Süha Derbent)

‘PRİMATLARIN HER BİRİ BİRİCİK, ONA NAZARAN MUHTAÇLIKLARI DA ÖYLE’

Türkiye, primatlara özelinde de gorillere yabancı bir ülke. Bu canlıların doğal ömür alanları içerisinde Türkiye yer almıyor. Bu nedenle bu canlılarla ilgili bilgilerimiz ya medyaya yansıya bu çeşit haberlerle ya da belgeseller aracılığı ile oluyor. Niksarlı, bu nedenle de bir noktanın altını çizme gereği duyuyor: “Primatlar kelam konusu olduğunda genel geçer kimi bilgileri söyleyebiliriz fakat bu canlıların her birinin biricik olduğunu, örneğin bir şempanzenin muhtaçlık duyduğu bakımın öteki bir şempanzede farklı olabileceğini bilmemiz gerekiyor.”

Peki bu canlılar neden hayvan kaçakçılarının gayesinde? Niksarlı bunun çeşitli sebepleri olduğunu belirterek şu bilgileri veriyor: “Yasa dışı yaban hayvanı ticareti aslında dünyadaki en büyük ticaretlerden biri. Hatta yalnızca primatlar değil pek çok hayvan ve bitki bu yasa dışı ticaretin öznesi olabiliyor. Bilhassa primatların bu ticaretin kesimi olmasının birkaç sebebi var. Primatlar ‘insana’ benzemeleri nedeniyle daha çok ilgi çekiyor. Bu sebeple turistlerle fotoğraf çektirmek üzere faaliyetler ya da çeşitli cümbüş parkındaki etkinlikler için kullanılıyorlar. Bunun yanı sıra kimi hayvanat bahçeleri yasa dışı hayvan ticaretinin bir modülü haline geliyor. Bir başka sebep de egzotik hayvanlara olan ilgi. Küçük bir kısmı da biyomedikal araştırmaları kapsıyor. İlaç sanayisi de primatların ticaretinin bir kesimi haline gelebiliyor.

Geçtiğimiz günlerde Kapıkule’de 28 piton ele geçirildi.

‘İNSANA’ BENZEDİKÇE EMPATİ DUYGUSU DA ARTIYOR’

Türkiye’de her yıl yüzlerce tahminen de binlerce hayvan, kelam konusu ticaret kapsamında ele geçiriliyor. Fakat şimdiye kadar hiçbiri Zeytin’in gördüğü ilgiyi görmedi.

Bunun sebebini şöyle açıklıyor Niksarlı: “Gözlemlerime nazaran, beşerler bir canlı kendi fizikî ve duygusal özelliklerine yaklaştıkça onlarla kurabildikleri empati de artıyor. Mesela, orada bir yılan olsaydı ve bakıcının boynuna dolansaydı “bir şey mi yapacak” kaygısı yaşanacakken, bir goril olduğunda bu hisler yerini ‘ah yazık’a bırakıyor. Örneğin, Zeytin özelinde en çok gösterilen reaksiyonlardan biri ‘yazık, annesine götürün’ oluyor. Bunun, insan merkezli bakışımızdan kaynaklandığını düşünüyorum. Primatlar beşere benzemesi nedeniyle bu kadar seviliyor lakin birebir vakitte da bu kadar sömürülüyor. Lakin şunu unutmamak lazım; Zeytin’in bakışları, davranış biçimleri, bakıcısına sarılması büsbütün toplumsal bir canlı olmasından kaynaklı. Bu goril aslında kendi türdeşleriyle bunu yaşıyor olmalıydı.”

Niksarlı, toplumsal medyada sempatik görünen hayvan görüntülerinin gerisinde yasa dışı hayvan ticareti olduğunu vurguluyor.

‘BİR ŞEMPAZENİN MAKYAJ YAPMASINI, BULAŞIK YIKAMASINI BEĞENMEYİN, ŞİKAYET EDİN’

Her ne kadar Niksarlı, hayvanların kendi doğal ortamlarında ve toplumsal etraflarında olmalarını gerektiğini belirtse de toplumsal medya maymun ya da şempanze üzere hayvanların, konutlarda yaşadığı, bulaşık yıkadığı, yemek yaptığı, çocuk baktığı görüntülerle dolu. Ve bu görüntülerin pek birden fazla binlerce beğeni alıyor.

Niksarlı insanlara ‘sevimli’ gelen bu görüntülerin gerisinde büyük bir hayvan ticareti ve sömürüsü yattığını hatırlatarak şu noktaya dikkat çekiyor: “Bu görüntülerdeki hayvanlar insanlaştırılıyor. Bu cins görüntüleri gördüğümüzde şunu düşünmemiz gerekiyor; bu hayvan neden orada ve nasıl oraya geldi… Örneğin, neden görüntüdeki şempanze, Afrika’da kendi habitatında değil de bir meskende bulaşık yıkıyor? Bu şempanze oraya nasıl geldi, hangi kurallarda getirildi, hangi hastalıklara maruz kaldı, hangi travmalardan geçti, o şempanzeyi yakalamak için ailesi öldürüldü mü, hangi bağlardan koparıldı? Bunları bilmek ve bu fotoğrafları ve görüntüleri gördüğümüzde beğenmek yerine şikayet etmemiz çok kıymetli.”