Ekokırım: Mevzuatın olmaması değil, uygulanmaması sorun
Etrafa karşı işlenen büyük ölçekli cürümleri tanımlamak için kullanılan ekokırımın bir cürüm olarak düzenlenmesi konusundaki tartışmalar devam ediyor. Maden kazaları ve deniz kirliliğinin sık sık haber konusu olduğu Türkiye’de de ekokırımla ilgili yasa teklifleri gündemdeki yerini koruyor.
Türkiye’de ekokırımın bir kabahat olarak düzenlenmek istenmesinin arkasındaki uğraş nedir? Ekokırımın bir kabahat olarak tanımlanması neden kıymetli?
2019 yılında Lahey’de düzenlenen UCM Taraf Devletler Kurulu’nda yer alan Avukat Özlem Altıparmak, ‘’İklim müzakerelerinde bir türlü yol alınamıyor ve bilhassa az gelmiş ülkeler iklim değişikliğinin ve çevresel tahribatların sonuçlarını afetler olarak yaşamaya başladı. Tüm bu teşebbüslerin gerisinde ‘Dünya artık yaşanamaz bir halde, altıncı yok oluşa hakikat gidiyoruz. O denli bir şey yapalım ki devletler bu bahiste adım atmak zorunda kalsın’ niyeti var. Bu mevzuda memleketler arası çalışma kümesi oluşturuldu, ekokırım hatasının bir tarifi yapıldı ve kampanyalar başlatıldı. Lakin hala global seviyede tüm devletleri bağlayıcı bir ekokırım kabahat tarifi kabul edilmiş değil’’ diyerek ekokırım yasasının çıkarılması noktasında gelinen noktayı özetledi.
Ekokırımın global seviyede bir cürüm olarak tanınmasının geniş çaplı ve ağır ihlallere yol açan çevresel tahribatların cezasız kalmaması açısından kıymetli olduğunu tabir eden Altıparmak, ‘’Bir kabahatin caydırıcılığı, o aksiyonun kabahat olarak tanınmasına ve aksiyon sonucunda bir yaptırım belirlenmesine bağlıdır. Ekokırım tıpkı soykırım üzere bir utanç cürmü olarak düzenlenmek isteniyor. Hiçbir devlet ve şirket bu hatayla anılmak istememeli ve cürmün caydırıcılığı tam da bu noktada yatıyor. Yoksa her kolay hareket yahut etraf kirliliğine ekokırım demek onu utanç hatası olmaktan çıkarmaya hizmet eder ve tam zıt tesir yaratır’’ dedi.
Avukat Özlem Altıparmak MEVZUATIN OLMAMASI DEĞİL, UYGULANMAMASI SORUN
Ekokırımın bir cürüm olarak kabul edilmesinin etraf talanını durdurmaya tek başına kâfi olmadığını belirten Altıparmak kelamlarına şu formda devam etti:
‘’Özellikle de bizim üzere ülkelerde sorun birçok vakit mevzuatın olmaması değil, uygulanmamasıdır. Hukuk kuralı vardır lakin, o kuralın uygulanması denetlenmez. Kuralı koymak kadar o kurala muhalif hareket edenlerin de yasa önünde hesap verir bir duruma getirilmesi lazım. Aksi durumda yeni bir cezasızlık alanı daha açılmış olur. Dünyada ekokırımı kendi ulusal yasalarında tanıyan ülkelere baktığımızda Rusya, Kazakistan, Gürcistan, Kırgızistan üzere ülkeleri görüyoruz. Bu ülkelerden Rusya, BM Genel Heyeti’nde etraf hakkının bir insan hakkı olarak tanınmasına olumlu oy vermemiş bir ülkedir. Bugüne kadar bu ülkelerde ekokırım cürmünden cezalandırılan bir kişiyi siz duydunuz mu? Yalnızca bir kabahatin yasaya girmesi kâfi değil. O hatası işler kılmak ve cürüm faillerini cezasız bırakmamak kıymetli. Ben bu nedenle her aksiyona ekokırım dememek, ekokırımın içini boşaltmaya sebep olacak telaffuzlara karşı durmak ve ekokırımın etik boyutunu önemseyerek tartışmaları yürütmek gerek diye düşünüyorum.’’
Altıparmak, Türkiye’de yasal düzenlemelerin olduğunu lakin doğayı ve etraf hakkını önceliklemek yerine kalkınmacı bir anlayışla uygulandığını söyledi:
‘’İdare hukukunda yahut ceza kanununda doğayı koruyan hiçbir düzenleme yok diyemeyiz. Fakat müdafaa altındaki bir alana yapılacak bir güç santraline yahut maden projesine, güç arzı yahut ekonomik kalkınma önceliklidir denilerek müsaade verilebiliyor. O müsaadesi dava ettiğinizde ise mahkemeler etraf hakkını değil, güç sıkıntısını kamu faydası olarak görüyor ve doğayı tahrip edeceği açık olan projeyi iptal etmiyor. Halbuki geldiğimiz noktada su kaynakları, tarım, cinsler ve ekosistemler can çekişmekte. O nedenle ben mevzuatın aslında kâfi olduğunu ve kanunların gerçek manada kamunun yani halkın faydasını önceleyerek uygulanması durumunda pek çok sorunun çözüleceğini düşünüyorum. Lakin çevresel bilgiye erişemediğiniz, çevresel kararlara katılamadığınız ve çevresel adaletsizlik üreten bir sistemin içindeyiz. Bu sistem de global bir sistem. Ekokırımın cürüm haline getirilmesi global boyutu olması sebebiyle de kıymetli. Yalnızca etraf için değil, zelzele için de birebir şeyi söyleyebiliriz. Yapı kontrolüne ait mevzuatı uygulamazsanız istediğiniz kadar yeni yasa çıkarın. Cezasızlık ve denetimsizlik devam ettiği sürece her zelzelede birebir afeti yaşamaya devam ederiz. Bu nedenle ekokırım hatasına dair kampanyalara ve çalışmalara etik boyut, cezasızlıkla uğraş ve çevresel adalet tartışmaları eşlik ettiği sürece çok daha geliştirici ve sonuç alıcı olacaktır diye düşünüyorum’’
‘’DOĞAYA KARŞI SAVAŞ HALİNDEYİZ, KAZANDIĞIMIZDA KAYBETMİŞ OLACAĞIZ’’
Ekokırım Yasası Yurttaş İnisiyatifi Üyesi İlksen Dinçer Baş da ekokırımın hata sayılması için verdikleri çabayı anlattı. ‘’Yeryüzünde insan cinsinin ve ömrün sağlıklı bir biçimde devam etmesini sağlayan 9 kritik eşik var, bu eşiklerin 7’sini ihlal etmiş durumdayız’’ diyen Baş şunları söyledi:
‘’Ekokırımın, yani tabiata taammüden, ağır, büyük ölçekte ve geri döndürülemez ziyan verilmesinin bir hata olarak kabul edilmesi gerekliliği, 1972 Stockholm Konferansından bu yana, fiilen, dünyanın gündeminde. Tabiatın ve onun bir kesimi olan insanın, sağlıklı bir etrafta yaşama hakkına karşı, yeniden insan tarafından ve şirketler eliyle doğal varlıklar kırıma uğruyor. Hubert Reeves’in ünlü sözünde belirttiği üzere ‘Doğa ile savaş halindeyiz. Kazandığımız anda, her şeyimizi kaybetmiş olacağız’. Her ne kadar bu bakış açısı artık günümüzde kabul gören bir farkındalık olarak belirse de ‘ekonomik büyüme’ üzere ‘tek odaklı’, ‘yanıltıcı’ ve ‘hepimizi esir alan’ bir bakış açısına hem zihnen hem de hukuken yenilmiş durumdayız.”
Ekokırım Yasası Yurttaş İnisiyatifi Üyesi İlksen Dinçer Baş Baş, 29 bin ıslak imza ile TBMM’ye sunulan ekokırım yasa teklifiyle ilgili ise şunları söyledi:
‘’Bütün bir ekosistemde kısa vadede telafisi mümkün olmayacak ziyana yol açma tehlikesi doğuran şahsa ceza verilmesi teklifimizdir. Yani, tabiata ağır tahribatta bulunma riskinin hata olarak kabul edilmesi, bu yasa teklifinin kalbi niteliğindedir. Hata gerçekleştikten sonra, hatalıyı cezalandırmak, mağdur olan insanın ve tabiatın yaşamsal haklarını geri getirmekten aciz olduğu için, altına imzasını atarak bu suça onay veren , itina yükümlülüğünü bilerek yerine getirmeyen sorumlu bireylerin mevzuyu hafife alamayacağı bir mahpus cezası önerdik ki bunun düzeyi elbette tartışmaya açıktır. Ayrıyeten, böylesi ağır tahribatlara yol açan şirketlerin önemli bir maddi kayıpla ve kamuoyu önünde prestijlerinin zedelenmesi sonucuyla müsabakası üzere ‘caydırıcılığı yüksek’ hususlar de teklifimizde yer aldı’.’
Bu yasanın, iç hukukta yer alması ve ihtimamla uygulanması halinde, şirketler tarafından oluşturulan, ağır tabiat ve etraf kırımının şimdi gerçekleşmeden önüne geçilmesinin mümkün olacağını belirten Baş, ’’Bu sayede, şirketler, mühendislerinin, finans uzmanlarının ve hukukçularının bilgi ve maharetlerini kullandıkları iş tariflerinde, doğal varlıkları ve onun modülü olan insanın da dikkate almasını isteyecekler ve böylelikle çeşidimizin mevcut kıymetli insan kaynağı, ömrü yok etmek için değil, bu kere hayatın devamı için tahliller üretebilecek türel bir sistemde mesleğini icra edebilecek’’ dedi.
TBMM’YE SUNULAN DİLEKÇEDEN SONUÇ ALAMADILAR
Ekokırım Yasası Yurttaş İnisiyatifi, ekokırım yasa teklifi için TBMM Dilekçe Komisyonu’na sundukları imzalardan sonuç alınamayınca Ankara 4. Yönetim Mahkemesi’nde dava açıldı. Lakin dava mahkeme tarafından “usule uygun olmadığı” gerekçesiyle reddedildi. Baş, davayı bir üst mahkemeye taşımak için avukatların hazırlıkları tamamladığını söz etti.
Mevcut talepleri için siyasi partilerle görüşme sağlandıklarını belirten Baş, ‘’28 Kasım 2023 tarihinde ve sonra, İliç Altın Madeni’nde gerçekleşen ve ekokırım tarifinin tüm ögeleriyle gerçekleştiği hata mahallini görüşmek için, çok sayıda olmasa da tekraren TBMM’ye gittik. Ziyaretlerimizde randevu alabildiğimiz tüm partilerle, görüşleri ne olursa olsun, ayırt etmeksizin, görüştük ve bunları toplumsal medyamızda paylaştık. Bize olumsuz yaklaşan tek bir parti dahi olmadı. Genel olarak, Türkiye’nin sıkıntılarına boğulmuş haldeki vekillerin, teklifimizi ve meclisin ortak çalışma imkanlarını, olması gereken ancak tekrar de uzak bir ihtimal, bir hayal üzere gördüğünü söz etmeliyim’’ dedi.
‘MEVZUATLAR, SANAYİ KARLILIĞI FAYDASINA DEĞİŞEBİLİYOR’
Mevcut maddelerin kâfi olmadığını tabir eden Baş, Evet tabiata taammüden ziyan veren şahısların cezalandırılmasını emreden bir 181. Unsurumuz var (Çevreye ziyan verecek halde, atık yahut artıkları toprağa, suya yahut havaya taammüden veren kişi, altı aydan iki yıla kadar mahpus cezası ile cezalandırılır) lakin bu hususun uygulanmasında, cürmün ispatını sağlamak için dönülüp bakılan yer mevzuat. Mevzuatlar ise daima, endüstricinin faydasına değiştiriliyor. Bugün, ırmaklara bırakılan kirliliğin, kirlilik sayılabilmesi için verilen paha, sonraki gün , bir kararname ile endüstrinin karlılığı faydasına ve doğal hayatın ziyanına değişebiliyor, münasebetiyle hata ögesi ortadan kalkıyor, kağıt üstünde yasal ve metoduna uygunmuş üzere davranılıyor. Hatta artık son yıllarda, “kamu yararı” ibaresi altında, aslında büsbütün kamu ziyanına bir mantıkla sürdürülen hukuksuzluklara, ormanların, su varlıklarının ve havanın kirletilmesi, tahrip edilmesi karşısında akıl almaz cezasızlıklara da daima birlikte şahit oluyoruz’’ dedi.
‘TÜRKİYE’DEKİ EKOKIRIM ÖRNEKLERİ’
Türkiye’deki ekokırım örneklerini sıralayan Baş kelamlarına şu halde devam etti:
‘’Türkiye’deki ekokırım hata mahalli dendiğinde tarifin tüm ögelerini kapsayan ve birinci akla gelenler Marmara Denizi ve İliç-Çöpler altın madenidir. Ölçek ve yarattığı geri döndürülemez ağır tahribat açısından bakıldığında, çabucak Marmara Denizi’ni ve İliç-Çöpler altın madenini söyleyebiliriz. Marmara Denizi’nde gerçekleşen çok yaygın ve geniş ölçekte müsilaj patlaması, 1989 yılında gerçekleşen birinci çok yaygın ve çok sayıda balık ölümlerinin gerçekleştiği tarihten bu yana, daima alarm veren ancak suyun altında olduğu için görülmeyen bir olguydu. Nihayet 2021 yılında, müsilajın su yüzeyini kaplamasıyla görünür olan bu ağır ekolojik yıkım artık herkesin gözle görebildiği bir hal aldı. Mayıs 2022’de, Marmara Yaşasın Kümesi olarak ve İklim Adaleti Koalisyonu ile birlikte, dört gün boyunca tüm kıyılarda lokal örgütlerle buluşarak ‘Marmara bir Ekokırım Hata Mahallidir’ vurgusunu toplumsalda yükselttik. Yasa teklifine giden sürecin birinci kilometre taşı, Marmara’da yaşanan ve sonuçları bilindiği halde on yıllardır devam eden bu ekolojik yıkım karşısında sessiz kalamamamız idi. Ekokırımın tehlike cürmü olarak kıymetlendirilmesi gerektiği örneği ise Kazdağları Halilağa altın ve bakır madeni örneğinden verebiliriz. Yargı yürütmeyi durdurma kararı aldığı halde, 1 milyon ağaç kesilmiştir ve maden işletmesi faaliyetlerine devam etmektedir. Avrupa’da Alp Dağlarında 1 milyon ağacın kesilmesini talep eden bir maden şirketi çıksa, bu teklifi getiren kişinin akıl sıhhatinden kuşku edilirdi.”
EKOKIRIM YASASI VE ÜLKELER
Avrupa Birliği’ndeki 27 ülke, Etraf Kabahatleri Yönetmeliğini bu yeni tanıma nazaran şekillendirdi ve yasa yapma ve uygulama süreçlerini aktifleştirdi. Meksika, İtalya, Hollanda, İngiltere, İskoçya, Brezilya ve İspanya’da teklif görüşülmüyor. 90’lı yıllardan bugüne, maddelerine ekokırımı cürüm olarak dahil eden ülkeler, Ekvator, Vietnam, Özbekistan, Fransa, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Gürcistan, Beyaz Rusya, Ukrayna, Moldova, Ermenistan, Şili ve Belçika oldu. Belçika, 2021 yılından itibaren ekokırımın hata olarak tanımlanmasında Avrupa’da öncülük ediyor. Azerbaycan ise, COP29 doruğuna konut sahipliği ettiği 2024 yılında ekokırım yasasını iç hukukuna dahil etmişti.
