Caravaggio’nun resimleri: Şiddetin görsel şöleni

Judith ve Holofernes hikayesinde Assurlular İsrail’i kuşatmış ve İsrail halkı teslim olmak üzeredir. Hoş ve varlıklı bir dul olan Judith süslenip en hoş giysilerini giydikten sonra hizmetçisi Abra’yı yanına alıp Assurluların kampına sarfiyat. İsraillileri kolaylıkla yenmeleri için onlara yardım edeceğini söyler. Holofernes’in huzuruna çıkarılan Judith üç gece onunla kalır. Bu süreçte hem öbür kumandanların hem de Holofernes’in itimadını kazanır. Dördüncü gecede ziyafet verir ve çok sarhoş olan Holofernes derin bir uykuya dalar. Çadırın önündeki askerlerden bir kılıç alan Judith, Holofernes’in başını keser.

Sanatın tarihinde şiddetin yüceltildiği anlayışlar daima oldu. Örneğin, Fütürizm Manifestosu’nda şiddetin idealleştirilmesi çarpıcıdır. Manifestoda eski sanatın uyuşukluğuna karşı, saldırganlık idealleştiriyordu. Hatta savaş istenmekle kalınmıyor, militarizmin dünyanın tek mikrop kırıcısı olduğu ilan ediliyordu. Bu halde günümüze kadar dini bahisli yahut hanedanları yüceltirken şiddeti idealleştiren fotoğraf ve heykeller yapıldı. Gelecekte de yapılacağını kestirim etmek güç değil…

Sanatçılar ve sanat etrafları de şiddetin mağduru oldu. Faşist ve baskıcı rejimler kendileri için tehdit olmasa bile yalnızca kendilerinden olmadığı için sanat insanlarını yok etmeyi beceri sandılar. Şili’de Viktor Jara, İspanya’da Federico García Lorca birinci akla gelenler. Ülkemizde de bu tipten dehşet olaylarını yaşadık. Sanatkarların maruz kaldığı şiddet, tanımlanması güç bir berbatlığın ve cehaletin saldırısı olarak sanat ortamında tarihi çok eskilere giden bir durumdur. Sabahattin Ali’yi kiralık bir katile öldürtenlerle Nazım Hikmet’e dünyayı dar etmeye yeminli karanlık zihniyet sahibi şahısların dünyaları birebirdi.

Sanat eleştirisini bilimsel disiplinle ele alan Bedrettin Cömert’i öldürenler de birebir fikre sahipti. Öte yandan sanatını şiddeti idealleştirerek üreten ve kendisi de şiddet eğilimli olan sanatkarlar oldu. Sıra dışı sanatçı kişiliğiyle bir periyoda damgasına vuran Caravaggio bu sanatkarlardan biridir. Davut ve Golyat fotoğrafında şiddeti kendisiyle ilişkilendirmesi psikanalitik bir çözümlemenin gerektiğini düşündürür.

Resimdeki Davut, ergen/genç Caravaggio’dur. Dev Golyat’ın başı da yaşı ilerlemiş Caravaggio’dur. Eski Ahit’te geçen Davut’un kıssası Elah Vadisinde Museviler ve Filistinliler ortasında yapılan savaşta gerçekleşir. Filistinli Dev Golyat, Musevileri kendisiyle düello yapmaya çağırır. Kırk gün boyunca da bu çağrıyı tekrarlar. Genç Davut çıkar karşısına. Elinde bir sapan vardır. Tıpkı Filistinlerin intifadasında kullanılan sapanlar gibi… Davut’un attığı sapan taşı Golyat’ın başını fayda. Davut, sersemleyen Golyat’ın kellesini keser. Kim bilir, tahminen de bu fotoğrafta genç Caravaggio’nun kırk yaşındaki Caravaggio’dan öcünü aldığı bir iç hesaplaşma kelam hususudur.

MİCHELANGELO MERİSİ DA CARAVAGGİO

Sanat tarihinde gotik, rönesans, barok üzere isimlerle anılan devirlerde üslup her şeydir. Leonardo, Michelangelo yahut az tanınan bir sanatçı olsun fark etmez, üretim üsluba nazaran yapılmalıdır. Öbür bir deyişle Leonardo yahut Michelangelo o harikulade yetenekleri ve ferdî üsluplarının harikalığına karşın periyot üslubundan farklı üretimde bulunamazlardı. Michelangelo son periyot heykellerinde rönesanstan farklı biçim arayışlarına girmişti lakin eninde sonunda bir rönesans sanatkarıydı.

Caravaggio ise yaşadığı devrin özellikleri prestijiyle yalnızca bir Barok Periyot sanatkarı değil, Barok üslubun oluşmasında tesirli olmuş öncü bir sanatçıydı. 16’ncı yüzyılın sonlarından 17’nci yüzyılın birinci on yılına kadar yaptığı fotoğraflarla Barok sanatın oluşmasında tesirli oldu. Bu usta ressam, evvelce ayrıntıcı hali ve renk kullanımı bakımından Tiziano’nun etkisindeydi. Olgunluk devri yapıtları ise ileride ‘Caravaggioculuk’ ekolü diye anılan bir üslubun oluşmasını sağlamıştı. Sanatkara has ışık-gölge kullanımıyla lakin sezilebilen bir yer içinde figürlerin hareket ve duruşları hissedilir. Merkezden uzaklaştıkça yoğunlaşan gölgelerin oluşturduğu belirsizliğin içinde güçlü bir ışık kaynağının altında gerçekleşen tansiyonlu dramatik anın tasviri çok etkileyicidir.

Caravaggio’nun çocukluğunda yaşadığı travmalar, inişli çıkışlı tüm ömrünü etkilemiş olmalı. Doğal sanatını da… Asıl ismi Michelangelo Merisi olan Caravaggio, 1571’de Milano’da doğdu. Ailesi Milano yakınlarındaki Caravaggio kasabasının yerlileriydi. Sanatkarın ismi de bu kasabanın isminden gelir. Caravaggio 1577’de şimdi altı yaşındayken babasını veba salgınında kaybeder. Babası Fermo Merisi’nin bir mimar olduğu bilgisi tartışmalıdır. Merisi ailesinin Milano’da yaşadığı mahallenin de bir işçi mahallesi olduğu söylenir. Biyografi muharrirleri Mia Cinotti ve Gian Alberto Dell’Acqua’ya nazaran, Caravaggio, vebanın sürdüğü devirde şimdi 13 yaşındayken Simone Peterzano’nun atölyesinde çıraklık yapmaya başlar.

Belgeler ışığında Caravaggio’nun her an arbede etmeye hazır bir kişiliği olduğunu anlıyoruz. Periyodun biyografi muharrirleri çalışırken geçirdiği müddetten daha fazlasını tenis gibisi bir oyunda geçirdiğini kaydetmişlerdi. Bu oyunu oynamaya giderken yasa dışı yollarla kılıçla dolaştığı biliniyordu. Bu oyunlar sırasında ya da sonrasında rakibinin pelerinini kesmek, sert diyalogların yanı sıra garsonlarla arbede etmek, bir müdafaa görevlisini yaralamak ve Papalık Polisi olan ‘sbirri’ üyesi bir görevliye hakaret etmek üzere nedenlerden ötürü tekraren tutuklandı. Saldırgan halleri nedeniyle sık sık başı polisle sıkıntıya girdiği için
Roma’daki polis kayıtlarında ismine sıkça rastlanır. Bayanlara ve genç erkeklere cinsel taciz ve bir avukata fizikî atak işlediği cürümler ortasındadır. Lakin Kardinal de Monte üzere nüfuzlu koruyucuları sayesinde ceza almaktan daima kurtulmuştur.

1606 yılında Caravaggio kendi sonunu hazırlayan bir öfke anı yaşar. Sık oynadığı tenis gibisi bir oyundan sonra yaşanan tansiyondan ötürü bir kılıç dövüşüne girer. Rakibi olan Ranuccio isimli delikanlı aldığı yaralardan sonra ölür. Bu olaydan sonra Roma’dan kaçar. Evvel Napoli’ye sonra da dini ve askeri bir tarikat olan Malta Şövalyeleri’nin kontrolündeki Malta’ya sarfiyat. ‘Vaftizci Yahya’nın Başının Kesilmesi’ resmi karşılığında Malta’daki bu tarikata üye olur.

Kazandığı statüyle Malta günleri düzgün giderken tekrar bir öfke patlamasından sonra tutuklanır. Malta’dan kaçar lakin tarikattan da kovulur. Bu defa Sicilya’ya masraf. Akabinde tekrar Napoli’ye döner. Roma’daki arkadaşları onun affedilmesi için Papalığa dilekçe verse de Caravaggio, bu kere de Napoli’de bir bar hengamesine karışır. Roma’ya dönmek için gemi seyahatine çıkacağı sırada tekrar tutuklanır. Daha sonra hür bırakılsa da gemi eşyalarıyla birlikte çoktan yola çıkmıştır.

Kıyı boyunca yürüyerek yol aldığı anlarda sıtmadan ya da kimi anlatımlara nazaran dövüş sırasında aldığı yaralardan ötürü 39 yaşında yalnız başına ölür.

BAROK ÜSLUBU VE CARAVAGGİO

Barok sanatını anlamak için Rönesans sanatı bilmek, Rönesans sanatını anlamak için de Barok sanatı bilmek gerekir. Heinrich Wölfflin biçimsel özellikleri tasnif ederek Rönesans ve Barok sanatı karşılaştırmıştır. Rönesans’ın sonlarına yanlışsız klasik sanatın temel kurallarını reddeden, figürlerin uzatılarak deforme edildiği ve perspektif kurallarının gerçekçilik algısından uzaklaştığı yeni bir sanat anlayışı olan Maniyerizm ortaya çıkar.

Maniyerizm’i izleyen Barok sanatı, Katolik kilisesinin koruyuculuğunda, 17’nci yüzyılın birinci yıllarından itibaren Roma’dan tüm Avrupa’ya yayılır. Rönesans aşırılığa müsaade vermeyen ağırbaşlı ve istikrarlı bir üslup yansıtırken, Barok sınırsız ve çoşkulu bir üslup yansıtır. Wölfflin’in dediği üzere, Barok’ta ‘Güzel oranlar ideali kaybolmuş, ilgi varlığa değil, olaya bağlanmıştır.’

Caravaggio’nun yaşadığı devir Katolik Kilisesi’nin Islahat hareketlerine karşı sert ve şiddeti içeren tedbirler aldığı bir periyottu. 16’ncı yüzyılda, Martin Luther’in Almanya’da başlattığı ve sonraları Jean Calvin’in takip ettiği ıslahat hareketleri Vatikan’ın gücünden çok şey götürdü. Öteki yandan bu periyotta Descartes’le birlikte Kepler ve Galileo’nun dini doktrinleri sarstığını hatırda tutalım.

Papalığın gücünü toparlaması ve pekiştirmesi için engizisyon mahkemesinin tesirinin arttırılması üzere dini tedbirlerin yanı sıra meşruiyet ve Papalığın dini doktrinini yaymak için yeni sanat anlayışına gereksinim vardı. Gombrich bu durumu şöyle açıklar: Vatikan, okuma yazma bilmeyen kitlelere dini doktrinleri öğretmek için sanatın fonksiyonunu daha Orta Çağ’ın başında keşfetmişti. Bu ıslahat periyotlarında sanat tahminen eğitimli bireyleri de ikna edebilir ve dine kazandırılmasına yardımcı olabilirdi. İçindeki sanat yapıtlarıyla kilise, insanın ayaklarını yerden kesecek görsel şölen sunmalıydı. Bunun için mimar ve sanatkarlara çok iş düşüyordu. İç yerlerde detaydan çok, bütünün oluşturduğu genel tesire ehemmiyet verilmişti. Çiğdem Seçer’in vurguladığı üzere, güçlü dini hisler için görsel dramalara muhtaçlık duyulmuştu. Caravaggio’nun üslubu da bunu karşılayacak güçteydi.

CARAVAGGİO’NUN FOTOĞRAFINDA ŞİDDET: JUDİTH VE HOLOFERNES

Caravaggio, fotoğraflarında mevzunun dini içerikli olup olmadığına bakmadan figürlerini sıradan beşerler üzere betimliyordu. Meryem’i kirli giysileriyle fakir bir bayan olarak, sevgilileri kirli ayaklarıyla yırtık pırtık giysiler içinde gösteriyordu. Judith ve Holofernes’in hikayesinin işlendiği fotoğrafta de figürler dini havanın verdiği ülküleştirilmiş şahıslar olarak değil güya daima tanıdığımız sıradan bireyler üzere gösterilmiştir. Caravaggio’nun fotoğrafta oluşturduğu kompozisyon, ışık-gölge kullanımı ve ışığın ilgi duyulması istenilen yere yönelmesi bir tiyatro sahnesi izlenimi bırakır.

Resmin konusu apokrif bir metinden alıntıdır. Apokrif metinlerin dini açıdan doğruluğu kuşkulu olan ve Yahudi kanonunda yer almayan metinler olduğu kabul edilir. Katolik Kilisesi, Yahudi tarihine ilişkin bu metinleri sonradan okuma listelerine ekler. Judith ve
Holofernes hikayesi Eski Ahit ve başka apokrif metinlerde sıkça geçen Yahudi kahramanların düşmanlarına karşı verdiği uğraşlardan biridir. Bu hikayede Judith’in Assurlu Holofernes’i sarhoş ettikten sonra başını kesmesi anlatılır. Hikayede Assurlular İsrail’i kuşatmış ve İsrail halkı teslim olmak üzeredir. Hoş ve varlıklı bir dul olan Judith süslenip en hoş giysilerini giydikten sonra hizmetçisi Abra’yı yanına alıp Assurluların kampına sarfiyat. İsraillileri kolay kolay yenmeleri için onlara yardım edeceğini söyler. Holofernes’in huzuruna çıkarılan Judith üç gece onunla kalır. Bu süreçte hem öteki kumandanların hem de Holofernes’in itimadını kazanır. Dördüncü gecede ziyafet verir ve çok sarhoş olan Holofernes derin bir uykuya dalar. Çadırın önündeki askerlerden bir kılıç alan Judith, Holofernes’in başını keser. Hizmetçisiyle birlikte çuvala koyup götürdüğü Holofernes’in başını gören Assurlu askerler korkarak kaçar.

Özel ömrü ne kadar şiddet dolu olursa olsun Caravaggio, kendine has stiliyle dikkatle izlenen örnek bir sanatçı olmuştur. Devrinin başka sanatkarları üzere mevzularını kutsal metinlerden alsa da karakterleri sıradan insanlarmış üzere resmetmesiyle başkalarından ayrılır. Modelleri ise etrafından tanıdığı alt tabakayı oluşturan bireylerden, kumarbazlar ve fahişelerden oluşuyordu. Bakımsız ve dişleri dökülmüş kirli giysiler içinde betimlenmiş kutsal bireyler ona daha gerçekçi gelmiş olmalı. Caravaggio’nun tekniği, öfkesi kadar spontaneydi ve süratli çalışırdı. Fotoğraflarını yapmaya başlamadan evvel hiç ön hazırlık yapmadığı ya da çok az yaptığı bilinir. Periyodun biyografi müellifi Giovanni Baglione, Caravaggio’nun beğenmediği çalışmalarını daha başlarda terk ettiğini üstüne öbür bir çalışma yaptığını söyler.

Şiddete uğrayanların vücutlarında ve ruhlarında çektiği acıların hissedilmesi yalnızca şiddete maruz kalanlarla sonlu kalmaz. Susan Sontag’a nazaran, “Acıların ikonografisinin uzun bir geçmişi, deyiş yerindeyse bir soyağacı vardır. Gösterilmeye bedel sayılan acılar, kaynağı ister ilahi güçler, isterse insanoğlu olsun, bir gazabın sonucu olarak kavranan acılardır.” Sömürünün ve şiddetin olmadığı bir dünya mefkuresi bu acıların şefkatle sahiplenilmesinin nedeni olabilir. Hale Arslan Yılmaz’ın belirttiği üzere, Goya’nın parçalanarak terk edilmiş vücutlara fotoğrafları aracılığıyla sahip çıkmış olması hatalılara ve şiddet kavramına öbür bir açıdan bakılmasını sağlayabilir.

* Sanat Tarihçisi Abdullah Deveci (Eskişehir Okulu)

Caravaggio’nun resimleri: Şiddetin görsel şöleni

Benzer İçerikler