Bir Zilan romanı

“Kürtler için Zilan Vadisi Kudüs kenti kadar değerli ve kutsaldı”

Berjin Haki’nin Bilakis Akan Vakit ortak üst başlığıyla kaleme aldığı roman üçlemesinin üçüncü kitabı Zilan’ın Son Mevsimi ismiyle yayımlandı (Sınırsız Yayınevi, 2025). Üçlemenin diğer iki kitabı daha evvelce birebir yayınevi tarafından çıkarılmıştı: Meşe Ağacı (2023) ve Zilan’ın Dengbêjleri (2024). Romanın muharriri ve dokuz yüz yıl yaşayan Genç Meşe ağacı elele vererek Zilan Vadisi’nin dokuz yüz yıllık tarihini bu roman üçlemesine sığdırırlar. Genç Meşe bu son ciltte Zilan Katliamı’nın vuku bulduğu 1930’lu yıllar hakkında konuşur. Bu kere de bu yaşlı ve akıllı ağaç kol-kanat ve kollarını gererek bu kırım sırasında biçilen, yok edilen bayan, çocuk ve Zilanlı tüm biçarelere yardım elini uzatmak ister. Bu büyülü ağaç kuruyup kül olmadan evvel Zilan’ın ehemmiyetini romanın başlarında okuyucuya çok tesirli bir karşılaştırma ile tekrar hatırlatmak ister: “Destanlar, aşklar, aşiretlerin kültürü, savaşlar, kahramanlıklar çoğalarak Zilan’ın dağlarını aştı. Kürtler için Gelîyê Zîlan (Zilan Vadisi) Kudüs kenti kadar değerli ve kutsaldı”. Müellifin roman anlatıcısı olarak Genç Meşe ağacı üzere bir yaratığı vahşet ve dehşetten bir türlü ders alamayan ‘insanoğlu’nun yerine seçip konuşturması daha manalı ve akılcı görülüyor.

ZİLAN VADİSİ’NDE VAHŞET

Zilanın Son Mevsimi, Berjin Haki, 154 s., Sınırsız Kitap Yayınları, 2024

Üç ana kısımdan oluşan roman 1930 yılının Temmuz ayında Van Denizi kıyısında bulunan Zilan yöresinde gerçekleştirilen Zilan Katliamı üzerinedir. Romanın ismi Zilan’ın Son Mevsimi’nin neye atfen seçildiğini okuyucu romanın sonuna gelince daha rahat görebiliyor. İnsanlığın bu topraklarda vakitle bir tükenişe, yok oluşa uğradığı ve insanların insanlıktan çıkıp canavarlaştığı görülür. Sivil halka karşı gerçekleştirilen bu büyük katliam çağdaş Kürtçede “Komkujiya Zîlanê” olarak geçer.

Zilan’ın Son Mevsimi isimli bu romandaki olayların bir kısmı Zilan Katliamı daha başlamadan evvel bir Kürt köyünde geçer, müellif köyün ismini romanda belirtmez. Köy muhtarı Süleyman ve eşi Eyşan, Süleyman’ın can arkadaşı Şair Sadi, Gozel Hatun ve oğlu İbrahim, masal anlatıcısı Seraye, ağıt yakıcısı Leylaxan üzere tipler roman kahramanları olarak dikkatleri üzerinde toplar. Tüm bu bireyler romanın sonunda kurşuna dizilerek yok edilir. Köyün muhtarı Süleymanı’nın hamile olan eşi Eyşan’ın yakınlarının gözü önünde öldürülmesi okuyucuyu sarsabilecek bir başka dehşet ve vahşet sahnesini oluşturur. Başka hamile olan bir Kürt bayanı İpek’in durumu da içler acısı, Eyşan’ın bahtını paylaşır. Ancak romanın anlatıcısı Genç Meşe öteki ağaçlarla birlikte harekete geçer: “…nefesimizi birleştirmiş İpek’in bebeğine gönderiyorduk“. Köyün muhtarı Süleyman ve yakın arkadaşı Şair Sadi de vurularak yere serilenler ortasında yer alır. Romanda Şair Sadi’ye geniş yer verilir. Van’dan dönen Sadi’nin heybesinde bulunan Kürtlerin ulusal destanı Mem û Zîn kitabı onun nelere hayranlık duyduğunun bir işareti de sayılabilir.

DEHŞET

Romanın sonunda kahramanlıklarıyla tanınan ve Zilan yöresinden olan Reşoyê Silo ve eşi Zeyno’nun başlarının vahşice kesildiği haberi gelir. Askerler yalnızca Kürtlerin canlarına değil katliam sırasında mallarına da göz diker, talancılar üzere ölülerin üzerindeki altın ve değerli takıları da toplayıp ceplerine indirirler. Müellif Zilan Katliamı sırasında yaralı olarak kurtulan Delal isimli kızın başından geçenlere de yer verir. Delal’ın katliam sonrası hali çok üzücüdür. Ruh ve akıl sıhhati büsbütün bozulan Delal kendi yazgısına terk edilir. Delal romanda daha evvelce köyün en yeterli kilim dokuyan kızı olarak tanıtılır, Yusuf isminde birisiyle evlidir. Asker Veli’nin başına gelenler de ürperticidir. Çıkan bir çatışmada evvel Kürt savaşçılara esir düşer. Kürtler kendisine yeterli bakarlar. Veli esir kaldığı bu Kürtlerle infaz ortamında göz göze gelir. Kürtler Veli’ye yalvarırlar. Veli donup kalmıştır. En sonunda ikircilimli davranan Veli bu kere bir teğmen tarafından vurulup öldürülür fakat cinayet daha sonra Kürtler üzerine atılır.

KOVALANAN HALK VE TOPLULUKLAR

Van yöresindeki Ermeniler, Yezidi Kürtler üzere farklı inançlarda olan insanların dostluğu da sürüp gitmektedir. Muharrir, okuyucuyu inançları ve etnik kökenleri farklı olan bir coğrafyada gezindirir. Baskı altında olan, tehdit edilen ve kovalanan halkların macerasını muharrir romanda hayvanların içinde yaşadığı yırtıcı hayatla karşılaştırıp çarpıcı tespitlerde bulunur: “İnsan nizamından birçok hayvan kaçmış, kaçmayanın ise soyu tükenmişti” yahut “Dağ keçileri kovalandıkça kasları daha çok güçleniyordu“. Yetim kalan çocuklardan birisine de Zilan’ın Son Mevsimi isimli bu romanında rastlıyoruz. Sirun ismindeki dokuz yaşında olan ve dünyaya küskün olan, dehşetten konuşmayan ve yetim kalmış bir kız çocuğundan kelam edilir. O bir çalının tabanında bulunur: ”…İbrahim yoldan geçenleri selamlayıp uzaklaşmalarını bekledi. Sonra kıza yaklaştı. Kızın endişeden koca gözleri sonuna kadar açıktı. Ona uygunca bakınca Van yolunda meskeni bulunan değirmenci Sarkis’in küçük kızı Sirun olduğunu anladı. Üzerinde bir paçavraya dönüşen babasının gömleğinden tanımıştı. Gözleri yaş doldu”. Sirun Ermenice hoş manasına geliyor. Kürtler ortasına katıldıktan sonra da Sevimli ismini alıyor. Romanda müellif Sirun’u giderek daha da şirinleştirir. Yezidi Kürtlerden olan ve eksenleri bulan romanın yaşlı bayanı Gozel Hatun bu kıza çok sıcak bir yakınlık gösterir, kendi muhafazası altına alır: “Gozel Hatun onca yıl geçmesine karşın hâlâ Sirun’un lal olduğuna inanmıyordu. Bu kızda kendi çocukluğunu görüyordu”

SERAYE: BİR MASAL ANLATICISI

Yazar Berjin Haki Kürt folkloru, Kürt lisanı ve kültürünü de elinden geldiğince romanında detaylı olarak işler. Romanın masal anlatıcısı Seraye’nin söylediği Sarı Gelin ve Bin Dilli (Bûka Zer û Hezaravaz) isimli masalda Van Denizi kıyısında bulunan akıl erbabı Sarı Gelin ve bülbülerin şahı olan Hezaravaz’ın başından geçenlere yer verilir. Bülbülün ses yetenekleri bilindiği üzere onun çokdilli bir yaratık olarak tanınmasına yol açmıştır. Kürt folklorunda, bilhassa halk müziklerinde da bu çeşit bülbül vurgularına rastlarız, örneğin Şebabê Egîd’ın Kewa Gozel isimli müziğinde bülbülün 32 lisan bildiği aktarılır: “Kör mümkün bülbül bu sabah otuz iki lisanla okuyor“ (Mîrata bilbilê vê sibê dixwîne bi sî û sê zimanan!). Bülbülün gül ile olan muhabbeti Kürt şiirine de yansır. Türkiye’de yasaklı ve “bilinmeyen dil”lerden olan Kürtçe üzerindeki dilsel baskıların hikayesi açısından bülbül hem baha biçilmez bir metafor hem de bu uğurda verilen uğraşın çok manalı yeterli bir simgesini oluşturabilir. Kürtçenin lisan olarak yaşadığı öbür kimi zorlukları da romanda görebiliyoruz, örneğin Zilan’a yapılan askeri seferler sırasında resmi güçler ve yörenin yerli Kürtleri ortasındaki irtibatın tam olarak sağlanmadığı ve Türk tercümanların gece gündüz çalıştıkları görülür. Zilanı kuşatan askeri güçlerin Kürt düşmanlıkları Kürtlerin lisanları Kürtçeyi de kapsar: “Zilan’a Zeylan diyordu. Anlaşılan Kumandan yalnızca Kürtleri yok etmekle yetinmek istemiyordu. Kürtçeyi de yok etmek istiyordu”.

BİR AĞIT USTASI LEYLAXAN

Leylaxan da Seraye üzere bir kelam ustası. Ölülerin akabinde yaktığı ağıtlar ile namdar olmuştur. Romanda Kürdistan’ın ünlü aşiret beyefendisi Kör Hüseyin Paşa ve yakınlarının vefatı sırasında yaktığı ağıtlara da yer verilir. Haydaran aşiretinin tartışmasız büyük lideri Kör Hüseyin Paşa ve yakınları üzerine söylenen müzikler dikkatleri çeker:

“Leylaxan’ın Hüseyin Paşa ve oğullarına yaktığı ağıt Zilan’dan Karaköse’ye ve tüm Kürdistan’da duyulmuştu. Dengbêjlerin Hüseyin Paşa’nın mevtini anlattığı klam çoktan ezber edilmişti. Mehmet Bey ve Nadir Bey bir an olsun fırsat bularak bu ağıtları ve klamları dinleyememişlerdi. Yas tutmaya, içlerini akıtmaya onlara selama gelen Leylaxan’ı bekletip ağıtı birebir dinlemeye, gözyaşı dökmeye ise artık vakitleri yoktu. Yalnızca Leylaxan’ın geldiği kulaklarına fısıldanınca derhal ayağa kalktılar. İki kardeş yaşlı bayanın eline uzandı. Leylaxan da onları birinci kez görüyordu. Buna karşın kardeşlere samimiyetle sarıldı. Hal hatır sorarak babaları için başsağlığı diledi ve dua okudu”.

Yukarıdaki arabaşlıkla tanıtılan “Seraye: Bir masal anlatıcısı” ve burada değindiğimiz “Bir ağıt ustası Leylaxan” üzere kelam ustaları muharririn Kürt folkloruna olan düşkünlüğünün bir sözü olarak da yorumlanabilir. Roman üçlemesinin ikinci kitabının ismi bu görüşümüzü dayanaklar niteliktedir: Zilan’ın Dengbêjleri (2024). Kelamlı halk edebiyatının asıl taşıyıcıları ve anlatıcıları olarak kabul edilen bu dengbêjler günümüze kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. Müellifin dengbêjlerin yurdu sayılan Serhat yöresindeki Van kentinden gelmiş olmasının onun bu folklor vurgusu üzerinde tesirli olabileceği kanısını de bir kenara itemeyiz.

SONUÇ

Yazar Berjin Haki bu roman üçlemesinde bir meleği andıran romanın eşsiz kahramanı Genç Meşe ağacını konuşturmakla büyük bir iş başarmış. Muharrir ağaçlara bir akıl kazandırarak Zilan Vadisi ahalisinin tarihine ve kültürüne de dikkatleri çeker. Romanın bir yerinde “Ağaç milleti akıllı varlıklardır” belirlemesine rastlıyoruz. Dokuz yüz yıl boyunca Zilan ve yöresindeki olup bitenlerin canlı bir şahidi olan Genç Meşe de artık son günlerini yaşamakta, kuruyup gitmektedir. Okuyucu acıklı bir tabloyla karşı karşıyadır. Çaresizlerin nefesine asırlar boyunca nefes katan bu gayretkeş ağaç tabanındaki Zilanlıların ömür çabasını daima izleyip kaygılarına ortak olmuştur. Berjin Haki’nin bu üç ciltlik roman çalışması ilerde kapsamlı araştırmaların konusunu oluşturarak bilhassa de sanat alanında çok taraflı fonksiyonlar görebilir. Roman, Van ve Zilan Vadisi’nin bulunduğu Erçiş’in bibliyografyasına bir zenginlik de katmaktadır.