Roman sanat mıdır?

Walter Besant ve Henry James’in yazdığı iki metnin birleşiminden oluşan “Kurmaca Sanatı” isimli kitap geçtiğimiz günlerde Ketebe Yayınları etiketiyle raflardaki yerini aldı. Bülent Ayyıldız’ın çevirdiği “Kurmaca Sanatı”, kurmacaya, dahası romana dair değerli sorular barındırıyor.

Kurmaca Sanatı, Walter Besant, Henry James, Mütercim: Bülent Ayyıldız, 112 syf., Ketebe Yayınevi, 2024.

Besant, 25 Nisan 1884’te Kraliyet Enstitüsü’nde verdiği bir konferansa dayanan birinci metinde kurmacanın toplumda kâfi pahası görmediğinden bahseder. Fotoğraf, müzik, heykel üzere pek çok sanat branşı el üstünde tutulurken kurmaca bunlardan aşağı bir seviyede kıymetlendirilir. Halbuki bütün sanatsal branşlar biricik ve eşittir.

Besant bu algının nedenlerini sorguladığında, genel manada kurmacanın gayriciddi görüldüğünü belirtir. “Hocası ya da öğretmeni olmayan, okulu, koleji ya da akademisi olmayan, kabul edilmiş kuralları, ders kitapları olmayan ve hiçbir üniversitede öğretilmeyen” bir “şey” nasıl sanat olarak kıymetlendirilebilir, o denli değil mi?

ROMAN GÖRÜNMEYENİ ANLATIR

Besant daha sonra, bu algıya nazaran; canı isterse herkesin oturup bir roman yazabileceğini, bunun için rastgele bir eğitime, bir birikime muhtaçlık olmadığını ve herkesin yapabileceği bir şeyin de sanat olarak değerlendirilemeyeceği fikrini masaya yatırır.

Sonra da kurmacanın makul kuralları, yolları olduğunu ve işe başlamadan bunların öğrenilmesi gerektiğini söyleyerek bu algıyı eleştirmeye başlar. Lisan bilgisi, gerçeklikle kurulan ahenk, şahsî tecrübelerin farkı, müşahede ve seçim, dramatik yapı, sıkı çalışma üzere bir sürü şeyden bahseder.

Bunların akabinde da işi, kurmacanın öbür sanatlardan daha eski, daha derinlikli ve daha geniş bir kitleye hitap ettiğine kadar vardırır. Romancının işi insan olduğu için, romanın beşere dair çabucak her şeyi kapsadığını ileri sürer. Üstelik roman fotoğraf üzere, heykel üzere yalnızca “görüneni” sunmaz, bununla bir arada “görünmeyeni”, manayı, asıl söylenen ve sorulan şeyi de içerdiği için çok taraflıdır.

ASIL İŞ YAZARDADIR

Beri yandan; kurmacanın çok doğurgan olduğunu da söyler Besant. “Bugüne kadar her şey anlatıldı, her çeşitten karakter yaratıldı” algısına karşı çıkar. Bir tane obur karakter yaratıldıysa bir tane daha yaratılamaz diye bir şey olmadığını, bir aşk romanı yazıldıysa bir daha aşk romanı yazmanın tekrar olarak değerlendirilemeyeceğini belirtir.

Bütün bunların akabinde da romancıya döner ve kurmacayı sanat olarak kabul ettirmek için temel anahtarın müellifin elinde bulunduğunu söyler. Yani pahalı eserler yazmak için çok çalışmak gerektiğini söyler.

“Birinin zahmete girmeden, düşünmeden ya da badire çekmeden ürettiği şeyin okuyucuya rastgele bir zevk vereceğine inanması çok küstahlık değil midir?” diye sorar.

PARAYLA KİTAP BASTIRMAK

Metnin “EK” kısmındaysa yayıncılık problemine girer Besant. Kimi muharrirlerin kitaplarını bastırmak için yayıncılara para ödemelerini eleştirir. Bu çok anormaldir. Bir müellif binbir emek verip inşa ettiği kitabını yayıncıya verdiğinde, yayıncının buna karşılık ona telif ödemesi gerektiğini söyler.

Sonra eli yükseltir; yazdığınız şeyi lakin para ile bastırabiliyorsanız makus bir şey yazmışsınız demektir, der ve kelamlarını şöyle noktalar:

“Eseriniz kabul edilene kadar sebat edin ve asla, asla, ASLA bir romanı yayımlatmak için para ödemeyin.”

ROMANIN TEK KEDERİ HAYAT VE İNSANDIR

Henry James’in kaleme aldığı ikinci metindeyse James, Besant’ın yaptığı konuşmaya binaen bir giriş yapar ve Besant’ın söylediklerine katkıda bulunmaya çalışarak şöyle der:

“İnsanların onu [romanı] ciddiye alması için evvel kendini ciddiye almalıdır.”

Tabii ki bu “muzip” eserler kaleme alınmamalı, demek değildir. Aksi üzere, muzip yapıtları bile ciddiyetle yazmak gerekir.

James’e nazaran bir romanın var olmasının tek nedeni onun hayatla kurduğu rekabet bağıdır. Yani romanın kendini “kabul ettirmek” için çabalaması zıt bir tesir yaratır ve onun kendini ciddiyetsiz ve aşağı gördüğü sonucunu doğurur. Romanın bu türlü bir derdi, bu türlü bir argümanı bile olmamalıdır. Onun tek sıkıntısı hayat ve insandır.

ROMAN KENDİ BAŞINA BİR CANLIDIR

Bunun nedeni de açıkça ortadadır. Roman her daim gerçeği arar, gerçeğe dair sorular sorar, çatışmalar yaratır. Yani bir romancının gerçekle kurduğu münasebetle bir tarihçinin gerçekle kurduğu ilgi ortasında pek bir fark yoktur James’e nazaran.

Daha sonra yapıtların ne emelle yazıldığına sıra gelir. Edebiyat ya eğlendirici ya öğretici olmalıdır, der James. Bu ayrımın silikleştiği, “öğretici olamayacak kadar anlamsız, eğlendirici olamayacak kadar ciddi” olunduğu durumlarda ise önemli çelişkiler ortaya çıkar.

Elbette temel ayrım romanın düzgün ya da makûs olmasıyla alakalıdır lakin “iyi romanın” kıstası nispidir. Bazıları düzgün romanı karakterlerin durumuyla ilişkilendirirken bazıları de memnun sonla ilişkilendirebilir. James buna dair şöyle der:

“Birçok kişi için bir romanın sonu, güzel bir akşam yemeğinin sonu, tatlı ve buzlu yemek servisi üzeredir ve kurmacadaki sanatçı güzel tatları yasaklayan işgüzar doktor olarak görülür.”

Son kertede James de tıpkı Besant üzere romanı olup bitmiş değil, kendi başına yaşayan ve okurla bir arada mana üreten bir canlı olarak görür. Bütün bunlar da romanın, daha genel manada kurmacanın kıymetini bizlere yine hatırlatır.