Ne yaşamdan ne ölümden korkan dev bir kadın: Azra

Liz Behmoaras, şahsen takip ettiğim müelliflerden, ona genel tanımlamayla bir biyografi müellifi desem ayıp etmiş olmam herhalde. Nerede merak uyandıran bir isim ya da devir var, onun kaleminden okuyoruz. Behmoaras, bu sefer kendisi hakkında çokça yazı ve biyografi yazılan Azra Erhat’ın biyografisini ‘Küçük Dev Bayan Azra’ isimli kitapta topladı.

Osmanlı İmparatorluğu’nun son yıllarında dünyaya gelen Azra Erhat, genç Cumhuriyet periyodunda büyüyüp onun ülkelerine inanarak çalışan ve üreten biri. 10 parmağında 10 beceri; gazeteci, muharrir, tercüman, akademisyen, filolog, arkeolog, Mavi Anadoluculuk tezinin kurucu ve savunucusu. Kendini gelişime adamış, devrinin edebiyatçılarıyla yakın arkadaş… Halikarnas Balıkçısı’nın ortadaki yaş farkı nedeniyle biraz çekimser durduğu, meğer yaşadığı büyük aşkın gerisinde cesurca duran bir bayan birebir zamanda…

Şehirler, ülkeler ortası hayatında birçok kişiyi etkileyen Azra Erhat’ın hayatını kitabın müellifi Liz Behmoaras’la konuştuk.

Siz birçok alanda tarihî kişinin biyografisini yazmış birisiniz. ‘Küçük Dev Bayan Azra’ kitabını yazma nedeniniz neydi?

İnandığım şu ki; hiçbir biyografi kahramanı tesadüfen seçilmez. Onunla hayat hikayesini yazan ortasında kâh şuurlu kâh bilinçaltı olduğundan zımnî diyeceğimiz bir bağ vardır. Benim Azra’yı seçmemin nedeni kendimi bildim bileli çok hürmet duyduğum iki özelliğe sahip olduğundandı: Yiğit ve çalışkandı.

Bu hasletler sayesinde genç Cumhuriyet’in kültürel ömrüne çok büyük, adeta devasa katkıları oldu. Kendisini, ‘Ne Hayattan ne de mevtten korkan Küçük Dev Kadın’ diye tanımlayarak kitabımı bitirmem ondandır. Bence hayatının kusursuz bir özetidir bu tanımlama…

‘AZRA ERHAT DAİMA ŞEFFAFTIR’

Kitabın önsözünde de belirtmişsiniz ‘Azra Erhat üzerine birçok kitap yazılan biri’ diye… Sizi ‘Küçük Dev Bayan Azra’ kitabını yazarken en çok ne zorladı ve en çok neye şaşırdınız? Yanlışsız bildiğiniz ne yanlış çıktı ya da neyi tahminen de bilmediğinizi fark ettiniz?

Tam olarak kitap değil de kişiliği ve yaptıkları hakkında kısa ya da uzun makaleler, bir de şahsen kaleme almış olduğu çocukluk ve gençlik anıları mevcuttu. Bunları birincinin gördükçe açıkçası, “Ben bu çalışmalara yeni bilgi olarak ne katabilirim?” diye kendimi sorguladım. Fakat biyografi, yazdığınız kişi hakkında yalnızca hakikat bilgiler vermekten ibaret olmayıp, onları temel alarak özgün bir bakış açısıyla okura yansıtmaktır. Ben bu maksada ulaşmak için Azra Erhat hakkındaki tüm yazıları uç uça koyup, onlara çok sayıda sözel anlatılarla görsel materyal katarak bir sentez oluşturdum ve edindiğim yeni gereç üzerinde düşünerek yazdım. Hakikat bildiğim gerçek çıktı, çünkü Azra Erhat’ın hayatı ve yaptıkları daima şeffaftır. Fakat okuya okuya ve onu tanımış olanları dinleye dinleye, hüsranla biten birinci ve tek evliliği, gazetecilik yılları, devrin aydınlarıyla son derece ahenkli, ailesiyle çok sıcak bağları üzere hayatında pek bilinmeyen periyotlara ve olgulara ışık tutabildim.

‘AİLESİ AYDIN ANCAK GÜZELLİĞİ ÖNEMSİYORLAR’

Kitabı okurken bilhassa başlarda ailenin öbür fertleri üzere hoş olmadığını düşündüğünü ve güya o denli hissettirildiğini düşündüm. Siz ne demek istersiniz?

Besbelli yakınları epey aydın olmalarına karşın, periyodun de tesiriyle hoşluğun bir kız çocuğun neredeyse olmazsa olmazı, en kıymetli özelliklerinden biri üzere görenlerden. Çünkü o periyotta bir genç kız için hoşluk eşittir ebeveynlerinin gönlünde yatan en ülkü gelecek, yani eli ayağı düzgün ve olağan hayli varlıklı bir erkekle evlenip, sağlıklı çocuklara sahip olması. Lakin hoş değil, üstelik de parasızsa, ‘ne yazık ki’ ‘evde kalıp’ ekmeğini kazanmak için çalışmak zorunda kalacak, pek çok meslek kolu ona kapalı olduğundan da ‘en iyisi’ öğretmenlik yapacaktır, şanssız genç kızımız.

Azra’nın akademik mesleğini, usta çevirmenliğini, derin niyet yazılarını, turizm kesimindeki harikulade atılımlarını tamamıyla ‘güzel olmama’ üzere bir itici güce borçlu olduğuna inanmak, kanımca ona büyük haksızlıktır. Elbette bu niyet yapısı en azından çok gençken geleceğinin inşasını etkilemiş, ona bir ölçü istikamet vermiştir. Lakin hesaba katılacak daha pek çok etken vardır hayat çizelgesini oluşturan. Örneğin her tıp bilgiye, bilime sonsuz merakı, hiç dinmeyen öğrenme açlığı, çalışma ve odaklanma yeteneği ve alışılmış hümanizması…

Küçük Dev Bayan: Azra, Liz Behmoaras, 304 syf., Kırmızı Kedi Yayınları, 2024.

Cevat Şakir (Halikarnas Balıkçısı’yla) ortalarında büyük bir aşk var. Ortalarındaki yaş farkı, tanıştıkları mavi yolculuk… Bunlar hakkında araştırma yaparken ve yazarken ne hissettiniz? Bir de her kaynağı okunmanız, incelemeniz gerekiyor. Çok vaktinizi aldı mı bu manada?

Tutkulu ve çıkarsız, karşılıklı bir aşka duyulan saygıyı duydum. Birbirlerine karşı besledikleri hisleri artık ünlü olmuş şu cümleleriyle örnekleyeyim: Azra’dan Balıkçı ’ya: “…Senin canın canın bazen bir paketçik, bir bez olur ve senin cebine girer, bütün gövdesi bir yanak olur yanağına dayanır, el olup avucuna girer. … Kızın, arkadaşın olur. Her kezinde da ne olursa olsun, senin olmanın sevinci içindedir” Ve Balıkçıdan Azra’ya: “Sende bütün insaniyeti seviyorum. Sen dünyanın bana verdiği mükafatsın”

Biyografi yazarken, arşiv çalışmaları ile hayatta kalan eş dostla söyleşileri kapsayan araştırma yaklaşık bir yıldır, buna ‘ısınma turu’ ismini verdiğim, yazdığım şahsa, ailesine, yaşadığı ortama, periyoda alışma da dahildir. O süreç içinde yalnızca not fiyatım. Araştırmamı aşağı üst tamamladığıma karar verince de bir plan yapar, yazmaya koyulur, 6-7 ay içinde bitiririm.

Azra Erhat, 1940’lı yılların başı Ankara’da Çeviri Bürosu’nda çalışan bir gazeteci. Birlikte çalıştığı edebiyatçı dostları ortasında Nurullah Ataç, Sabahattin Ali, Bedri Rahmi, Orhan Veli ve Necati Cumalı üzere isimler var. Bir periyodun yıldızlar topluluğu gibi… Bu periyotla ilgili siz yazarken neler öğrendiniz? Kişilik analizlerini yapmak gerekirse nasıl beşerler sizce, nasıl bir izlenim uyandırdılar sizde?

Çok severek araştırıp, yazdığım bir devirdir Azra’nın Ankara yılları. Bence Hasan Ali Yücel’in o periyoda armağanı çeviri ofisini dünyaya açılan kocaman bir pencere üzere görmeli, isimlerini saydığınız aydınlarla daha diğerlerini da Cumhuriyetimizin kültürel hayatının temel taşları, zihinleri aydınlatan, ruhları besleyen ve ufukları açan öncüler olarak… Ayrıyeten o ünlü isimlerin gündelik hayatları ve Azra ile ilgileri hakkında hikayecikler öğrenmek çok eğlenceli oldu. Burada da Güzin Dino’nun kaleminden bir örnek vereyim: “Azra’nın meskeni Karanfil Sokakta bir taban katı (…) Kapıdan öteki pencereden de girip çıkıyor isteyen bu meskene. Orhan Veli daima pencereyi yeğliyor. Galiba yalnızca Nurullah Ataç kapıyı kullanıyor. Komşu Sabahattin Ali uzun pencere sohbetlerine dalıyor sabahın erken saatlerinde. Bar kızlarının ya da siyaset adamlarının yaşantısını uzun uzun o pencerelerden daima anlatıyor içeriden dinleyenlere…”

‘AÇIKLAMA YAPMAK EDEBİYATÇININ HADDİNİ AŞAR’

10 yıl içinde Azra Erhat üç kardeşini birden yitiriyor. Sizce bu bir yazgı mı?

Ağabeyi akciğer kanserinden ölüyor, ablası ve erkek kardeşi ise intihar ediyor. Üçünün de annelerinden evvel peş peşe vefatına çok makus tesadüf denilebilir, lakin abla ile kardeşin canlarına kıymalarına hem de birebir sistemle rastgele bir açıklama getirmek sanırım bir edebiyatçının haddini aşar. Ben bu olaylara değinirken Azra Erhat’ın ruhsal yapısını nasıl etkilediğini yazmakla yetindim. Gerisini araştırmadım.

Bence yaptığınız araştırma sonunda enteresan gelen lakin koymak istemediğiniz kısımlar oldu mu?

Olmadı. Daha evvel belirttiğim üzere, Azra’nın hayatı ve mesleği son derece şeffaftır.

‘TEYZEMLE KONUŞUYOR HİSSİNE KAPILDIM’

Sizin eklemek istediğiniz bir şey var mı?

Eklemek istediğim kitapta da yazdığımın birebiri: Azra Erhat’ın yeğeni Semra Arel ile küçük yeğenleri Gülleyla Arel Kılıç ile Sevgi Arel Yücel’e kocaman bir teşekkür borçluyum. Teyzeleri hakkında sahip oldukları tüm bilgi ve dokümanları benimle cömertçe paylaşmakla kalmayıp yazdıklarıma en ufak müdahalede bulunmadılar. En büyük mükafatım da kitap basıldıktan sonra, Semra Hanım’ın arayıp bana “Kitabı okurken, karşımda duran teyzemle konuşuyor hissine kapıldım” demiş olması.