Şiirin yeri yurdu yoksa kanatlar onu göklere çıkarır

Bugünün şiirini de postmodernist ögelerin yardımıyla karmaşık ve uyumsuz formda yıkmaya çalışan Altay Öktem, toplu şiirlerini içeren “Kuşlarım Üşüyor” isimli kitabında yeninin deneysel arayışını geçmişin birikimiyle harmanladığı apaçık hissediliyor. Öktem, bunu yaparken mimetik tasaları ve şiirin her devrinde ileri sürülen klasik argümanları büyük kaygılarına taşımıyor. Tüm düzgün niyetiyle; şiiri kuşun kanatlarıyla göğe çıkarmayı, şiirde yeni bir ses aramayı ta birinci dizesinden son dizesine kadar kararlı bir biçimde misyon biliyor. Hatta yeni şiirin tapındığı kült anlayışa bile isteye karşı çıkma hamasetini göstererek meydan okuyarak bunu yapıyor. Altay Öktem, bu yaklaşımıyla şiiri kuş sütüyle beslemeye gücü yetmiyor lakin şiirin niteliğine, aktifliğine katkı sağladığın da kimse inkâr edemiyor, edemez de…

Prehistorik devirden bu yana insanın maddi şartlarının belirlediği varoluş şuuruna vardığı o anda aklına gelen birinci ruhsal imgelerinden birisidir kuş imgesi, tahminen de… Mağaralarda ilkel olarak yapılan figüratif kuşlar, insanlığın gelişimine paralel olarak çabucak hemen hayatın her alanında tinsel ya da demonik varlık üzere anlamlandırılır, sembolik olarak kâh ferdi kâh toplumsal boyutta kullanılır. Kuşlar kimi vakit ezoterik bedelleri kimi vakit bir devletin gücünü tabir eder.

Yakın çağlara yaklaşınca kuş, mitolojik olarak daha sık şekillenir. Ortadoğu coğrafyasında ise bir gelenek olarak Avesta’dan türer, destanlaşır, efsaneleşir, insanın yaradılışına rehberlik eder. O denli ki Firdevs’in Şehname’sindeki bazen bir bilge ağaçta bazen Kaf Dağı’nda yaşayan ve küllerinden kendini yaratan Simurg’u (Zümrüdüanka) salt beşerler değil Mantık Al –Tayr’da (Kuşların Dili)( ) Feriddüdin Attâr’ın kuşları da arar durur.

Günümüzde spiritüel manası daha ağır basan bir yanı olsa da kuşların mitolojik bağlamda ontolojik olarak daha geniş kullanıldığını görüyoruz. Sanatta alegorik anlatımlarla da başat yerini kimseye kaptırmayan kuş simgesi, edebiyatta bilhassa şiirde artık diğer bir boyuttadır. Ruhsal, sosyolojik ve felsefî manalar yüklenmiştir ona. Şiirde bu manaların ağırlaşması daha da ileri giderek birden fazla vakit şairin poetik fikrini belirleyen sözcelemi oluşturma uğraşı olarak da algılanır.

Altay Öktem’in “Kuşlarım Üşüyor”( ) isimli toplu şiirlerini okurken Edebiyât-ı Cedîde’den (Yeni Edebiyat) Birinci Yeni’ye (Garip) Birinci Yeni’den İkinci Yeni’ye ve İkinci Yeni’den şimdinin ‘Postmodernist şiir’ kavramına kuş imgesinin nasıl kanat çırptığını gördüm. Edebiyatı Cedîde’nin en kıymetli şairi Tevfik Fikret’te kuş imgesi karalar bağlayan ve –cağız ekiyle zavallı olarak anılırken, sembolizm öncülerinden Ahmet Haşim’de kuş romantiktir. Kuş imgesinin diğer mecralara kanat çırpması ise Garip’te yaşanır. Orhan Veli ve Oktay Rifat’la birlikte yazdığı “Kuş ve Bulut” şiirinde kuş şiirin bütünlüğünü daha da derinleştirir. Öktem ise kuşlarının ve kuşlarının kanat çırpmalarının her türlü objektif sözcüklerle lisanı oluşturarak içeriği, biçimi kırmayı çalışan şiirin kendisine bir yer yurt bulması eforu olarak kıymetlendirilebilir. Bugünün şiirini de postmodernist ögelerin yardımıyla karmaşık ve uyumsuz halde yıkmaya çalışan Altay Öktem, toplu şiirlerini içeren “Kuşlarım Üşüyor” isimli kitabında yeninin deneysel arayışını geçmişin birikimiyle harmanladığı apaçık hissediliyor. Öktem, bunu yaparken mimetik telaşları ve şiirin her periyodunda ileri sürülen klasik argümanları büyük kaygılarına taşımıyor. Tüm düzgün niyetiyle; şiiri kuşun kanatlarıyla göğe çıkarmayı, şiirde yeni bir ses aramayı ta birinci dizesinden son dizesine kadar kararlı bir biçimde vazife biliyor. Hatta yeni şiirin tapındığı kült anlayışa bile isteye karşı çıkma cüretini göstererek meydan okuyarak bunu yapıyor. Altay Öktem, bu yaklaşımıyla şiiri kuş sütüyle beslemeye gücü yetmiyor lakin şiirin niteliğine, aktifliğine katkı sağladığın da kimse inkâr edemiyor, edemez de… Bu yetmiyor, gelecek nesillere da aktarılsın diye ömrünü adayarak oluşturduğu hazineyi bir harami üzere müdafaa altına alıyor.

1992 – 2016 yılları ortasında yayınlanan dokuz şiir kitabını kapsayan Kuşlarım Üşüyor isimli kitabında şiirlerin üstüne yüklü olarak vücudun, cinselliğin, tıbbi tabirlerin ve kriminal bir atmosferin çöktüğü saptamalarına katılmamak mümkün değil. Ben daha da ileriye giderek Altay Öktem’in şiirini dört bir yanını kuşatan bu postmodernist öznelerin kimi vakit okura priapik algılar da yarattığını söyleyebilirim. Bunu olumsuz manada söylemiyorum, Altay Öktem’in Onur Bilsel’le yaptığı röportajda “Şiir bunların ve daha kacının hepsi. Şiir için ağız dolusu bir tarif yapmak mümkün değil sanırım lakin şiir bize hayatın apayrı bir yorumu, farklı bir açısı da olduğunu sezdirirse, misyonunu yerine getirmiş demektir.” ( ) dediğine katılarak söylüyorum. Elbette bu; Öktem’in de benim de ve şiir okurunun da asla yadsıyamayacağımız şey değil. Kim bu türlü bir şairin insanın özgürleşmesi isteğine olan inancına katılmaz ki. Artı, bu atmosferin toplumsal hayat biçiminin çelişkilerinin, anlayışının dizelerde kendine has şiirsel söz etme talebidir de birebir vakitte. Bu da kabulümüzdür. Niçin bunları diyorum? Zira “Kuşlarım Üşüyor”’unun bu atmosferin ‘Cogito’su anca kuş imgesiyle çözümlenebiliyor. Öktem’in tüm şiirlerin ana çatısında yer alan tematik belirginlikler kuş imgesinin kanatları altına saklanıyor. Kitabın poetiğini sağlayan kelam zinciri, işte bu kuş imgesiyle salt manasıyla değil matematiğinde de farkındalık yaratarak okura dokunabiliyor. 640 sayfalık kitaptaki ( ) 229 şiirin 83’ünde 173 kere kullanılan kuş imgesi; Öktem’in şiirinin mantığını baskın formda inşa ediyor, içre bir lisanı emmeye çabaladığı üzere tıpkı vakitte lisanı yeni imkanlarla yeşermesinin önünü açıyor. Nasıl mı? İrdeleyelim.

Kuşlar daima akıp giden vakti hatırlatır beşere. Her şeyden evvel kuş kanatlandığında artık onu da vakit üzere tutmak zordur, ikisi de uçar sarfiyat. Öktem, kanat ve kuş imgesini; ‘Karanlık Çökmeden Evvel ve Karanlık Dağlar Üzerinde Ayaklarımız Sürçmeden Evvel, ve Siz Işık Beklerken, Onu Vefat Gölgesine Çevirip Koyu Karanlığı Bastırmadan Evvel Söylenen Sureler’, ‘Kuş Tanrısı’, ‘Vaktidir’, ‘Anasır-ı Erbaa’, ‘Arkaik Tanrısı’, ‘Sukuşu’, ‘Geri Ver Kanatlarımı’, ‘Milat’, ‘Kuşları Seviyorum Şiiri’, ‘Uçurumun Ucu’, ‘Zenci’, ‘Hakkın Var Bana’, ‘Ellerin’, ‘İbranice Sevdim Seni’, ‘Beni Bu Noktaya Kilitle Oris’, ‘Kuşları Siktir Et’, ‘Karşılaşma’, ‘Marla Singer’ şiirlerinde kullanır.

Öktem kanatlı kuş imgesini,
“halkım,
geri ver kanatlarımı” ( ) ,

“suçun rengi kuş kanatlarının
rengiydi o vakitler tekin değildik

kanatlarında öbür ülkeler saklı
kuşları severdik en çok kuşları” ( ) ,

“gözlerin zenci senin, hatalı bir halkın
ayaklanması ellerimi tutuşun
sevişmen bir cins bob marley şarkısı
küçük bir çocuğun yürüyüşü bakışın
yürüyüşü ve düşüşü uçurumdan aşağı

hayret! ben yıllarca süren bir düşüş görmemiştim
rüzgârlara, kuşlara, kanatlara inat
zamana, yarına, kayboluşa…” ( ) ,

“kimse kalmadıysa yeryüzünde, ne aşk, ne suç
ne de sevişme; benzemiyorsa eskisine anlamsızsa
bana ne oris, ben mi tıktım bu ruhu bu deliğe
bu mukadderatı ben mi çizdim zikzak, el ele
tutuşurduk bir vakitler, çıkılan dağlar vardı, inilen
vurulan kuşlar vardı! kırılan kanatları okşardık…” ( )

dizelerinde de görüldüğü üzere toplumsala ayna fiyat, tarihî akışın içyüzünü okura gösterir, bir halkın sosyolojik tarifini betimler. Kanatlı kuş sözcükleriyle anlatılmak isteneni bir yandan halkın sosyolojik tarifi göstererek öbür yandan poetik çözümlemeyle şiirinde anlatımın ve mananın estetiğini haklı yere oturtur, böylece bir taşla kuş vurur. Okura özgün şiir lisanıyla der ki, evet giden bir ömürdür lakin bu ömür sıradan bir ömür değildir, düşlerinin peşine düşen kaç ömürler de kaç bedeller ödemiştir. Ödemiştir de bu mağlubiyetlerde ve hayal kırıklığında kuşkulu tarihi oluşturan halkın hissesi nerededir, diye de sorar.

Şiirde kanat ve kuş dendiğinde akla gelen uçuş hareketinin Cemal Süreya’nın “Hayat kısa kuşlar uçuyor” dizesiyle Füruğ Ferruhzade’nin “Kuş ölümlüdür sen uçmayı hatırla” dizeleriyle felsefî boyuta ulaştığı gerçeğini de burada hatırlatmakta yarar var. Öktem de bu kaynaktan su içmiştir lakin içtiği bu suyu toplumsal bellek ismine bir zincirin birbirine eklenen halkaları üzere her bir şiirinde yeni bir kaynağa dönüştürmeyi ve okura da bu yeni kaynaktan meta olmaktan kaçınarak su yudumlama davetini denemiştir. Öktem’in dizelerinde kuş imgelerinin altını kırmızı kalemle çizmesinin nedeni de bundandır.

Öktem’in kuşları ördek, kuğu, karga, horoz, serçe, martı, kırlangıç, baykuş, güvercin kuzgun üzere envaitürlüdür. Bu kuşların isimleri ironiyi çağrıştırsa da bu kuş çeşitleri şiirde o denli bir kullanılır ki, şiirdeki kıssa anlatımının elini güçlendirir, bir öteki boyutta anlamlandırır, müzikalitede ve ritimde yeni bir anlayışı da beraberinde getirir. Örnek vermek gerekirse, Kuzgun imgesi… Kuzgun; ‘Devlet’, ‘Allah Aşkına’, ‘Muhtemel Ölü’,’ Seviştikçe İçimdeki Kuzgun Ağlıyor’ şiirlerinde çokça geçer. Pekala, Kuzgun sıradan bir seçim mi? Doğal ki hayır. Karga familyasındadır. Kehaneti, öngörüyü, bilgeliği, talihi, kutsallığı, yaşayanlar için mevti, ölüler için ömrü temsil eder. Grek mitolojisinde Apollon’a casusluk eder, İskandinav rableri Odin ve Thor’un güç kazanması için Kuzgun’a dönüşür. Her şey bir yana ismi şiirsel, çok karizmatik ve zeki bir hayvandır Kuzgun.

Öktem, kuzguna yüklenen manalarıyla yetinmez onu modüller. ‘Ya devlet başa ya kuzgun leşe’ tabirine örneğin, o denli bir kırılma yaşatır ki bu dizelerde kelamını ‘devlet’ tarifine getirir ve akademik kitaplarda binlerce sayfa yazılan bu tarifi on sözcükle on yılı üç kısa satıra şöyle sığdırır.

“kâğıtları çıkarın
kaç kuzgun
kaç leşi yemiştir son on yılda” ( )

Kuzgun’a ilişkin termnolojiyi de içselleştiren Öktem, onu manada yeni açılımlar yapması için spiritüel yanını da ele alır, yoğurur ve adeta yine yaratır, aşağıdaki dizede olduğu üzere tokatlar, silkeler ve okurun önüne atar.

“anne, ayetel kürsi oku bana, sonra hızıma üfle
sevişelim pis bir hüzünle
basılalım, kaçalım, damlardan zıplayalım
tünellerden geçelim; içimizde
tıkanıp kalsın bir düğüm, çözülmesin
o düğümün ucundaki iple asalım kendimizi
asılalım, kasılalım anne, kaskatı olalım
heykel üzere mesela, terk edilmiş bir kedi
yavrusu üzere, hani kuzgun şey üzere gelen
ney üzere gelen unuttum; hatırlat bana
ilk harfini söyle, ne bileyim birinci kargaşam
ilk kovuluşunu falan cennetten” ( )

Kuş imgesinde bu kadar derin metafor yükleyen Öktem’in ‘Kuşlarım Üşüyor’ isimli kitabın kapağıyla ilgili birkaç kelam söylemeden edinemeyeceğim. Kapakta kitabın ismi, Altay Öktem’in tam başına yerleştirilmesi de dayanılmaz bir metafor. İçsel çatışmaları yansıtmaktan öte, bize bu ülkede yaşayıp da kafayı üşütmeden yaşamayı da çağrıştırıyor. Kolay değil şüphesiz bu ülkede düşünerek ve hassas bir halde yaşamak, hele periyot şiirini ve kendini aşarak şiir yazmak hiç kolay değil. Üşütük olmak işten değil. Neyse biz tekrar de Altay Öktem’in şiirleri üşümesin diyelim.

---

[1] İş Bankası Yayınları. (1.Baskı,2006-İstanbul)

[1] SRC Kitap-Bi’Dünya Şiir Dizisi (1.Baskı, 2024-İstanbul)

[1] https://www.veveya.net/veveya-kitap/altay-oktemle-soylesi-seref-bilsel

[1] ‘Kuşlar Üşüyor’ kitabında yer alan şiir kitapları ve şiir sayısı; Eski Bir Çocuk: 18, Sukuşu: 26, Beni Yanlış Öptüler Aslında:25, Çamur Şiir: 36,Her şey; Oda Kırbaç Ayna: 10, Sokaklar Tekin Değil:55, Modül Etkili:19, Dört Kırıtık Opera: 23 ve Fazla Elli:17’den oluşuyor.

[1] Geri Ver Kanatlarımı ( Sayfa:89 – Sukuşu kitabından)

[1] Kuşları Seviyorum Şiir (Sayfa: 142 – Beni Yanlış Öptüler kitabından)

[1] Zenci şiiri (Sayfa: 307 -Sokaklar Tekin Değil kitabından)

[1] Beni Bu Noktaya Kilitle Oris (Sayfa: 479 –Dört Kırıtık Opera kitabından)

[1] Devlet (Sayfa: 101- Sukuşu isimli kitabından)

[1] Allah Aşkına (Sayfa :421 – Kesim Etkili isimli kitabından)