Rengi bir nehir gibi değişen hayat

2000’de “İnci Üzere Dişler” romanıyla edebiyat sahnesindeki yerini alan Zadie Smith; dünyaya sesini duyurduğu Londra’da kendisi üzere göçmenlerin yaşadıklarını anlattığı metinleriyle öne çıkmıştı.

Alt kültür-üst kültür çatışmasını işlediği romanlarında ve hikayelerinde, insan münasebetlerinin çoğunlukla tansiyonla kurulduğunu hatırlatan Smith; güçlü ve fakir, beyaz ve siyah, güçlü ve güçsüz üzere ayrımların yakıcılığını vurgularken vakit zaman ömründen kesimleri kurmacayla birleştiriyor.

Smith, kent ve insan ilgisine de ağırlaşıyor; kendisine çizilen hudutları aşmaya çabalayan kişinin kentte ve metropoldeki yaşama uğraşını dehşetler, arbedeler ve dostluklar bağlamında anlatıyor.

Denemelerinde ise yazarlığın ne olup olmadığını ve kişinin hayatını nasıl etkilediğini ortaya koyarken aktüel sıkıntılara da odaklanıp müziğe, sinemaya ve tiyatroya dair bilgisini konuşturuyor.

Bilgi ve ilgi alanları çok çeşitli olan Smith’in farklı kültürlerin ve toplum bölümlerinin birbiriyle münasebetini anlatmadaki başarısı, hem gözlemciliğine hem de göçmenliğine dayanıyor. Müellif bu muvaffakiyetini “Büyük Birleşme” başlığı altında topladığı hikayelerinde de sürdürüyor. Karakterler ile yerler ve olaylarla inşa ettiği hikayelerinde kültürel aidiyetleri ve tansiyonları, aile olmanın kıymetini ve aile kurmayı başaramayanları, toplumdaki bayan algısını ve kadınlık hâllerini işliyor.

“Büyük Birleşme”,Zadie Smith, çev: Hasret Uğraşlı Sevim,256 syf., Everest Yayınları,2025

‘NASIL DAHA ÂLÂ YAŞANABİLİR?’

Smith, güçlüler ve güçsüzler kadar, talihi yaver gidenler ve bahtsızlar ayrımını da muvaffakiyetle karşımıza getirdiği “Büyük Birleşme”de, bilhassa kayıpları olan aileler babında bir hudut çizgisi çekiyor. Muhakkak kamuflajlarla bu gediklerini kapatmaya çalışan çocukları, ebeveynleri ve dul eşleri konuştururken “hayatın istediğiniz üzere gitmesini sağlamak zordu” cümlesiyle yüzleşiyoruz.

1990’lardaki değişimlerle birlikte ataerkil yapının sallanması ve bayanların sesinin daha gür çıkmasının yarattığı havayı da hikayelerine incelikle yerleştirmiş Smith. Öbür bir deyişle 1970’lerde feministlerin değişim fikirlerinin, 1980’lerde ve 1990’larda harekete dökülüşünü hikayeleştirmiş.

Eylem, eylemsizlik, manaya ve anlamlandırma eforu da sürükleniş ve savruluş da muharririn hikayeleştirdiği problemlerden. Bunu yaparken metaforlardan yararlanıyor ve gerçeklerden hareket ediyor Smith: “Hepimiz suyun içindeyiz. Sen, ben, çocuklar, arkadaşlarımız, onların çocukları, herkes. Bazen dışarı çıkıyoruz: Öğlen yemeği, okumak ya da güneşlenmek için. Sonra tekrar metafora atlıyoruz. Tembel Irmak ıslak bir döngü; yapay bir akıntısı var. Hareket etmesen bile bir yere ulaşıyor, sonra tekrar başladığın yere geri dönüyorsun. Derinliği de doksan santim civarında; doğal metafor derinliği diye bir şeyden kelam etmek mümkünse. Yalnızca kısa bir kısımda, iki metreye çıkıyor. Burada çocuklar çığlık atıyor -duvarlara ya da en yakındaki yetişkine yapışıyorlar- ta ki derinlik tekrar doksan santim olana dek. Döne döne ilerliyoruz. Bütün ömür burada akıyor. Akıyor!”

Yaşam gayretine odaklanan Smith, “Nasıl daha uygun yaşanabilir?” diye sorup karşılıkları hakkında düşünmemizi istiyor. Hayatın çoğunlukla bir dolu muhasebeden oluştuğunu, inişlerinin ve çıkışlarının bulunduğunu, renginin bir ırmak üzere değişebildiğini hatırlatıyor. Anımsattığı bir öbür şey ise süratle akan vakitte gençliğin ve hoşluğun yitip gidişi.

Zamanın ömrü tükettiği ve her şeyi değiştirdiği hayatta, kendi dünyasında kalanları da dünyaya açılanları da karşımıza çıkarıyor Smith. Bunlar içinde anılarına saplanıp kalanlar da var, ağır ve temkinli davrananlar da hayatı doyasıya yaşayanlar da… Kelam konusu akışta olaylara ve durumlara, hatta mevsimlere nazaran ruh hâlleri değişenler de çıkıyor karşımıza, etnik köken ve ırk ayrımcılığına baş yorup öfkelenenler de… Sorumluluktan kaçanlar da hayatın üstüne gidenler de…

ANLATILAN İLE YAŞANAN DÜNYA ORTASINDAKİ FARKLAR

Smith, hikayelerinde ortalıkta salınanların yanı sıra gizlenenlerle yahut gölge hayatlarla da buluşturuyor bizi; bağımlılar, sorumluluk eksikliğinden mustarip olanlar ve sinikler bu ikinci kümenin en değerli üyeleri. Kelam konusu kümeye dâhil olan bir öbür kesim ise aşkta başarısız olanlar.

Smith, gerçekliğin tam ortasında bulunanlar ve gerçeklikten kopanlar ortasındaki muhakkak meçhul sonu da hatırlatıyor bize. Bu hudut uzunluğunda, kaos görüntüsü değişir değişmez ve bulutlar dağılır dağılmaz hayatın olağan akışına dönenler var. Bazen de nasıl başladıysa o denli tuhaf ve çalkantılı yaşayanlar…

Yürüdüğü onca yoldan sonra karşısında beliren duvarı aşamayanları ve aklındaki sorulara karşılık bulamayanları da anımsatıyor Smith: “Hâlâ kabınızdan taşacak kadar esneksiniz, kendi saçmalıklarınıza hudut çekmemişsiniz ve o denli mübarek bir yanınız var ki bu özellik, biçiminiz olmayan her şeye yer açabiliyor. Fakat içinizdeki kalabalık giderek azalıyor. Of, hem nasıl azalmak! Mesela, dün içliğimle aylak aylak dolanırken aklıma bir şey geldi: Yarasa olmak nasıl bir his sanki, diye düşündüm. Bu cins soruları, evvelce yaratıcılık açısından çok yararlı bulurdum. Fakat dün karşılığı bilemedim, hâlâ da bilmiyorum. Fakat bunu kabullendim: Yakın vakitte, bir yarasanın rastgele bir şey hakkında ne hissettiğini bilmek üzere bir beklentim yok. Lakin şahsen ne hissettiğimi biliyorum. Sonunda elinizde bir bu kalıyor: Kendi hislerinizi kesin ve ayrıntılı bir biçimde biliyorsunuz. Sonuçta bu da bir şey.”

Smith, “Büyük Birleşme”de yazılan ve anlatılan ile yaşanan dünya ortasındaki ayrımları, karakterler ve olaylar üzerinden hikayeleştirirken aidiyetleri, kültürel farklılıkları ve kendini yersiz-yurtsuz hissedenleri, tutunamayanları, benliğini ve etrafındakileri sorgulayanları, birbirini anlamaya çalışan eşleri, kendini var etmeye çabalayan bayanları ve bunlara dair deneyimlerini getiriyor karşımıza.