Aytmatov: ‘Sanatçı halkın, halk da sanatçının manevi temelini oluşturur’

Bazı müelliflerin hayatları her ne kadar büyük trajedilerle, türlü acılarla dolu olsa da -yaşadıkları periyot ve elbette bölge itibarıyla- bunlar ferdî bir yerde kalabilirler. Kimileri da tekrar periyot ve bölge prestijiyle büyük toplumsal olaylarla iç içedirler. Örneğin İtalyan İç Savaşı çalışıyorsanız Calvino’ya, Hitler çalışıyorsanız Zweig’a, işgal İstanbul’unu çalışıyorsanız Kemal Tahir’e de bakmanız gerekir çünkü bu insanların hayatları ve yazdıkları, bizatihi içinde bulundukları, maruz kaldıkları şeyler tarafından şekillendirilmiştir.

İşte bu müelliflerden biri de Cengiz Aytmatov’dur ve evet, Aytmatov denince II. Dünya Savaşı ve Sovyetler Birliği tarihi akla gelir. Ve yeniden savım odur ki yalnızca Aytmatov’un hayatını ve yapıtlarını okuyarak bile bu iki sorun hakkında oldukça şey öğrenebilirsiniz.

Zaten Aytmatov da bu yüzden şöyle der:

“Sanatçı ve halk iki birleşik kıymettir. Halk yetenekli beşerler olan sanatkarları yaratır ve tekrar halk kendi sanatkarlarının yarattığı en uygun yapıtların bedelini bilir ve korur. Burada temas çift taraflıdır: Sanatçı halkın manevi temelini, halk da birebir biçimde sanatkarın manevi temelini oluşturur.”

MASALLAR VE ŞAMANİZM ETKİSİ

Aytmatov 1928’de, yazın dağda, kışın ovada yaşayan yarı göçer bir toplulukta doğar. Hatırladığı birinci göçünü de 5-6 yaşlarında yapar. Hatta onu, mama sandalyesine benzeyen muhafazalı bir eyer üzerine oturturlar. Yani birinci atını bu yaşlarda sürer.

Büyükannesinden dinlediği masallar, göç esnasındaki karşılaşılan dar geçitlerde edilen Şamanist dualar onun düşün dünyasını şekillendiren temel şeyler olur. Hatta yeniden çocukken diş ağrısından kıvrandığı bir gün bir Şaman gelip onu bir çadıra sokar ve yaptığı büyü sonucunda diş ağrısını pat diye keser, sonra da yerdeki kıl kurtlarını gösterir. Aytmatov uzun süre buna inanır ve diş ağrısının bu kurtlardan kaynaklandığını düşünür.

Aytmatov’un anne ve babası eğitimli insanlardır. Babası Törekul, Kırgız Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Komünist Partisi Merkez Komitesi Genel Sekreter Yardımcılığı ve Tarım İşleri Halk Komiserliği yaparken, annesi Nagima ise Karakol Kantonu Komsomolu Başkanlığı’nı ve Müslüman Bayanları Özgürleştirme Hareketi ile Kırgızistan Bayan Hareketi’nin liderliğini sürdürür. Bu sebeple bir devir bütün aile Moskova’ya sarfiyatlar. Aytmatov da eğitimine orada devam ettiğinden Rusça öğrenir. Ne var ki Stalin’in 1937 yargılamaları onların ailesine de sıçrar ve Törekul, peşlerinden geleceğini söyleyerek, ailesini Şeker köyüne geri yollar fakat bu birbirlerini son görüşleri olur. (Törekul 1937’de tutuklanır. 1938’de 136 şahısla bir arada “halk düşmanlığından” kurşuna dizilir lakin bu, aileden gizlenir. Aytmatov ailesi, 20 yıl boyunca Törekul’la bağlantıya geçmeye çalışır. 1950’lerde resmî bir mektupla Törekul’un infaz edildiği lakin gıyabındaki mahkemede hatasız bulunduğu söylenir. Lakin cesedi yoktur. 1991’de Sovyetler dağıldıktan sonra katliama şahit olan birinin tanıklığı üzerine toplu bir mezar bulunur. Açılan mezarda Törekul’un kemiklerinin yanında tutuklanma dokümanlarına de rastlanır. Bu olay tarihe Cet Beyit Katliamı olarak geçer.)

II. DÜNYA SAVAŞI

Yine birebir yıllarda büyük amcası, küçük amcası ve eniştesi de hapishanelerde öldürülen Aytmatov, “halk düşmanı” bir aileye mensup olarak büyürken okur-yazarlığının karşılığını çok küçük yaşlarda görmeye başlar. Zehirli ot yediği için ölen bir atı soruşturan Rus yetkiliye durumu açıkladığı için bir modül koyun eti kazanır örneğin.

Yaşıtı pek çok çocuk üzere süratlice olgunlaşmasına sebep olan en büyük şeyse II. Dünya Savaşı’dır. Sovyetler’in dört bir yanındaki erkekler peyderpey cepheye gönderilirken geride işgücü olarak yalnızca bayanlar ve çocuklar kalır.

Çocukluğum, Cengiz Aytmatov, Çevirenler: Fatma Arıkan, Serdan Arıkan, 224 s., Ketebe Yayınları, 2022

Aytmatov o sıralarda 14-15 yaşlarındadır. Evvel kendi köylerine yaklaşık 5 km uzaklıktaki bir okulda öğretmenlik yapmaya başlar. Yazın haydi neysedir fakat kışın geçmek zorunda kaldıkları çay çivi üzere soğuk olur. Aytmatov da yaşıtı olan bir öbür öğretmenle birlikte sırayla birbirlerinin sırtlarına binerler.

Daha sonra Köy Meclis Sekreterliği’ni üstlenir. Bütün Sovyetler’de olduğu üzere Şeker köyünde de tarım çok kıymetlidir. Çünkü üretilen her kap buğday, en az bir kurşun kadar kıymetlidir ve cephedeki babalarına, ağabeylerine gitmektedir. Kurallar çok ağır olduğu için önemli ciddi açlık çekerler. (Özellikle “Toprak Ana” romanında bu durumu çok etkileyici formda anlatır.)

Cepheden dönen sakat bir askerin sekreterliği devralmasıyla bu kere vergi tahsildarı olur. Kar kış demeden atına atlar, sorumlusu olduğu 700 haneyi tek tek gezerek para toplar, sonra da merkeze gidip bunları yetkililere verir. Lakin dedik ya, savaş vakti; her yer açlıkla kırıldığından hırsız, firari mahkûm ve asker kaçağı doludur ortalık. Bunlar da çoğunlukla dağlardaki mağaralarda yaşayıp eşkıyalık yaparak hayatta kalırlar. Bir gün bunlardan biri Aytmatov’un yolunu keser fakat Aytmatov bir formda kaçar. Sonra da yanında büyük bir kılıç taşımaya başlar.

Ancak bu yaşananların hiçbiri onun postanedeki mektupları meskenlere ulaştırması kadar acı olmaz. Savaş esnasında neredeyse her meskenden bir kişi cephede ölür ve bu vefatlar resmî mektuplarla bildirilir. Aytmatov bir orta daima, halkın “kara kâğıt” dediği mevt haberlerini getirdiği için sevilmeyen, dahası korkulan birine dönüşür. Onun konutlarına yaklaştığını gören kimi köylüler, “Buraya gelme!” diye bağırıp kapılarını kaparlar.

AYTMATOV 176 DİLDE

Savaş sonrasında veterinerlik okumak için merkeze masraf Aytmatov ve onu bu bahiste en çok destekleyen kişi halası olur. Aytmatov’un okuldan mezun olup devlette çalışacağını, münasebetiyle ailelerinin üzerindeki “halk düşmanı” damgasından kurtulacaklarını düşünür.

Bir gün hocaları bütün sınıfı toplayıp çarşıya pazara çıkarır, karşılaştıkları rastgele hayvanlardan öğrencilerini imtihana tabi fiyat. Aytmatov’a da bir eşek düşer lakin baht bu ya, eşeğin sahibi köylüsü çıkar ve Aytmatov’un bir Rus’tan buyruk alıp eşeğinin sağına soluna bakmasını yadırgar, onunla alay eder.

Bir müddet sonra Aytmatov köye, halasının yanına döndüğündeyse halası onu konuttan kovar. Merkezde serserilik yaptığını, kendisini kandırdığını ve köyde bir sürü eşek olduğunu, onlardan anlamak için okumaya gerek olmadığı söyler. Aytmatov ona işin aslını anlatmak için oldukça bir uğraşır.

Aytmatov yapıtlarını, içinde büyüdüğü toplumdan, birçoklarınca da yaşadığı olaylardan hareketle kaleme alır. Onun 176 lisanda, dünyanın pek çok ülkesinde okunmasının en büyük sebeplerinden biri budur. O, anlattığı şeyi bilir, karakterlerini tanır, tariflediği coğrafyayı neredeyse mesken konut, dağ dağ ziyaret etmiştir.

Ketebe Yayınları etiketiyle raflara giren Aytmatov’un “Çocukluğum” isimli anı kitabında bunlar üzere daha pek çok anı mevcut. Ayrıyeten, “Cemile”, “Selvi Boylum Al Yazmalım”, “Yüzyüze” üzere kitaplarının ona nasıl ilham olduğunu da anlatır.