12 Eylül darbesinden sonra çekilen ilk Kürtçe belgesel: ‘Em Kurd in’

ALMANYA – 1980 askeri darbesi sonrasının Türkiye’si, tarihi, politik ve kültürel kırılmalarla şekillendi. Böylesine baskıcı bir atmosferde çekilen “Em Kurd in” (Wir sind Kurden, 1980-81), Kürt halkının tarihine, kültürüne ve direnişine dair “benzersiz” bir doküman niteliği taşıyor.

Belgesel, Hanjo Breddermann ve Banu Yalkut Breddermann tarafından yönetilmiş, kurgusu Thomas Balkenhol tarafından yapılmış ve külliyen Kurmanci ile Zazaca çekilmiş.

“Em Kurd in” belgeseli, yalnızca Kürtlerin günlük ömrünü ve kültürel kimliklerini yansıtmakla kalmıyor; tıpkı vakitte bir halkın varoluş çabasına dair unutulmaz bir tanıklık sunuyor. Çekimler sırasında karşılaşılan zorluklar, Türkiye’nin militarize edilmiş atmosferine karşın, bir halkın tarihini kaydetme uğraşının bir göstergesi. Rizgarici hareketin bağ ağları üzerinden organize edilen çekimler, kırsal alanlarda daha az maniyle çekilirken, kentlerdeki ağır askeri denetimler nedeniyle birçok sahne kayda alınamamış.

Yönetmenler Banu ve Hanjo’nun turist kılığına girerek Kürt bölgelerinde gezmeleri, çekim gereçlerini farklı yollarla İstanbul’a ulaştırmaları, devrin zorluklarını ve yaratıcı tahlillerini açıkça gösteriyor.

Kürt sinemasında bir “mihenk” taşı olan bu belgesel, “ilk Kürtçe belgesel” olma özelliğiyle de dikkat çekiyor. Sinema Serbixwe editörü Rûmet Onur Kaya’nın da belirttiği üzere, “Em Kurd in”, Kürt sineması için “eşsiz” bir görsel ve düşünsel yapıt. Sinema, yalnızca bir belgesel değil; tıpkı vakitte Kürt halkının direnişini, acılarını ve umutlarını gelecek kuşaklara aktaran bir köprü.

Söyleşimizde, belgeselin yaratıcı takımından Banu Yalkut Breddermann ve Thomas Balkenhol ile Sinema Serbixwe editörü Rûmet Onur Kaya’nın bakış açılarına yer veriyoruz. Bu süreçteki şahsî tecrübeleri, belgeselin tarihi ehemmiyeti ve Kürt sinemasındaki yerini birlikte keşfediyoruz.

Belgeselin çekimleri sırasında çekilen fotoğraflar birinci kere yayınlandı.

Banu Yalkut Breddermann.

“Em Kurd in” belgeselinin kıssası nasıl başladı?

Banu: Hanjo Breddermann, Almanya’dan gelmişti. Kendisi o devirde Almanya’daki bir sol örgütle irtibatlıydı ve Türkiye’de de Birikim Hareketi’nden arkadaşlarla tanışıyordu.

1980 darbesinden çabucak sonraydı. Hanjo, “Kürtleri tanımak, Kürt sıkıntısı hakkında bilgi sahibi olmak istiyorum. Bununla ilgilenen birini tanıyor musunuz?” diye Birikim Hareketi’nden arkadaşlara sormuş. Arkadaşlar da beni ona yönlendirdi. Hanjo, “Ben Kürtlere ait bir sinema çekmek istiyorum,” dedi. Ben de ona, “Rızgarici arkadaşlarımla konuşayım. Onların bir ilgi ağı oluşturmaları mümkünse, bize imkan sağlayabileceklerse çekebiliriz” dedim.

Rızgarici arkadaşlar, “Bu sinema, Kürt tarihini ve kültürünü belgelemek için büyük bir fırsat,” dediler. Biz de onların sağladığı bağ ağı üzerinden çekimlere başladık.

Siz projeye nasıl dahil oldunuz?

Thomas: Hanjo ile dostluğum Almanya’da başlıyor ve onun teklifiyle projeye dahil oldum. Sinema okulunu Almanya’da bitirdim ve o vakte kadar üç televizyon sineması yönetmiştim. Bu proje benim için birinci uzun metrajlı kurgusal çalışmam oldu. Politik bir insan olarak, Türkiye’de darbe sürecinde bulunuyordum. Darbenin tesirlerini yaşadım ve oradaki sosyalistlerle dayanışma içindeydik. Bu da bir neden.

Thomas Balkenhol.

Peki sizi Kürtlerle yakın bir bağ seyahatine çıkaran süreç nasıl gelişti?

Banu: 1952 Ankara doğumluyum. Çocukluk ve gençlik yıllarım Ankara’da geçti. Ankara Koleji mezunuyum. Daha sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde okudum.

1969 yılında kurulan Devrimci Doğu Kültür Ocakları’nın (DDKO) ofisi Ankara’daki konutumuzun yakınına açılmıştı ve etrafta Kürt öğrencilere karşı ön yargılı davranışlar gözlemleniyordu.

Kürtler aleyhine bu telaffuzlar halamı rahatsız etti. Halam anneme, “Biz Rumeli göçmeniyiz. Evvel İstanbul’a sonra Ankara’ya geldik. Vaktinde pek çok azınlıktan arkadaşlarımızı kaybettik. Kürtlere makûs davranılması hiç hoşuma gitmiyor. Apartmanın bir katını kesinlikle onlardan birine kiraya ver, zira Kürt öğrenciler mesken bulmakta zorluk çekiyorlardır” demişti. Bu sayede ben de bu mevzuya hassas hale geldim. Birinci kere Kürdistan’ı 1974 yılında kara yoluyla Hindistan’a yapmış olduğum seyahatte gördüm ve etkilendim. İnsanların nasıl bir muamele gördüğüne biraz şahit oldum çok genç yaşlarımda ve bu sıkıntıyla ilgilenmek istedim.

Ankara’da oturduğumuz konutun yakınında Van Talebe Yurdu açılmıştı. Böylelikle birinci sefer Kürtlerle karşılaşmış oldum. Yani Kürtleri ferdî olarak tanımadan önce Kürt sıkıntısıyla ilgilenmiş oldum.

Kürtlerle birinci tanışmanız?

Banu: Lise yıllarımda Devrimci Liseliler (Dev-Lis) hareketiyle tanıştım, akabinde Dev-Genç ile ilişkilerim oldu. Daha sonra Birikim Hareketi ile hareket ederken Rızgaricilere rastladım. Rızgaricilerle yakın ahbap olduk. Sonrasında, 1978’de birinci kere Diyarbakır’a gittim. O periyot Diyarbakır’da demokratik bir ortam vardı. Rızgarici arkadaşlarım sayesinde Kürt coğrafyasını daha yakından tanıma fırsatım oldu. Feqi Hüseyin Sağnıç ile tanıştım ve Feqi amca benim için bir baba üzereydi. O tanışıklıkla bölgeye sık sık gitmeye başladım.

Bu belgeseli çekerken emeliniz neydi?

Banu: Kürt halkının tarihine, kültürüne dair bir evrak bırakmaktı. Kürtlerin Cumhuriyet’ten bu yana nasıl bir zulüm gördüğünü, direniş sergilediğini ve bunun devam ettiğini göstermek istedik. Umarım emelimize ulaşmışızdır.

Varto, Alikan Aşireti.

Bu proje sizin için neyi tabir ediyor?

Thomas: Bu sinema benim için yalnızca bir belgesel değil, tıpkı vakitte bir halkın tarihine tanıklık etmek demek. Bu tanıklığın bir kesimi oldum.
Bu stil belgeseller bir evraktır; eskimez. 40 yıl geçmiş olmasına karşın hala izleniyor ve bu sürekliliğin verdiği bir tat var. İşte bu yüzden bu sinema, vaktin eskitemediği çalışmalar ortasında yer alıyor.

Filmin çekimleri sırasında karşılaştığınız zorluklar nelerdi?

Banu: Çekimler genelde kırsal alanlarda daha rahattı, zira kentler büsbütün askeri denetim altındaydı. Diyarbakır, Van üzere kentlerde açık alanlarda çekim yapmak imkânsızdı.

Hanjo ile birlikte, bir turist rehberi ve turisti canlandırarak Kürdistan’ı gezdik. Sineması 1980-1981 yıllarında, yani baskının en ağır olduğu periyotta çektik. Gözaltına alındığımız çok oldu. Turist ve rehber rolleri bizi kurtarıyordu. Çekimler sırasında gereçleri yanımızda taşımıyorduk. Rızgarici arkadaşlarımız aracılığıyla kayıtları farklı yollardan gerimizden İstanbul’a gönderiyorduk.

Kamera ekipmanları büyük ve dikkat cazipti. Mikrofonlar ve kameralar gizlenemeyecek kadar büyüktü. Bu yüzden birçok sahneyi çekemeden bırakmak zorunda kaldık. Lakin kırsal kesimde beşerler daha rahat konuşuyordu. Kentlerde bu türlü bir özgürlük mümkün değildi.

Bu belgeseli yapabilmek için elimizden geldiğince çekmeye çalıştık.

Viranşehir, Ezidi Köyü Burc.

Projeye rastgele bir takviye var mıydı?

Thomas: O devirde sinema çok kıymetli bir işti. Kurmaca sinema yapmak büyük bir sermaye gerektiriyordu. Lakin bu proje büsbütün bağımsız bir teşebbüstü. Hanjo ve Banu, çekimlerin tüm masraflarını kendi imkanlarıyla karşıladı. Ben de projeye istekli olarak dahil oldum ve sinemanın kurgusunu Almanya’daki montaj masamda yaptım.

Çekim sürecinde sizi en çok etkileyen ne oldu?

Banu: 5 No’lu Cezaevi’nden gelen sesleri duymak benim için en travmatik tecrübelerden biriydi.

Beni orada derinden etkileyen çok şey oldu. Lakin unutamadığım makus anılardan biri, Diyarbakır’da kalırken 5 No’lu Cezaevi’nden gelen köpek sesleri ve zorla söyletilen marşlardı. İçeride birçok arkadaşım vardı. Yaşanan her şey, arkadaşlarıma oldu ve dışarıdan bunu duyabiliyorduk. Bunlar hala düşlerime giriyor. Ansızın uyanıyorum. Burada şunu söz etmek istiyorum: Benim üzere bu olaylara dolaylı olarak maruz kalanlar için “ikincil travma” deniyor. Buna direkt muhatap olan insanları ise düşünmek dahi güç geliyor.

Tüm bu zorluklara karşın bu seyahatten bana yalnızca travma kalmadı. Kürtlerin direnci bana da her bahiste çaba gücü verdi. O devir tanıdığım arkadaşlarımın bir kısmıyla ömür uzunluğu sürecek dayanışmacı bir dostluğumuz oluştu.

Bu kadar zulüm neden yapıldı? Bugüne kadar bunu hala anlayabilmiş değilim!

Bu sineması atfettiğimiz arkadaşımız Rizgarî hareketindendi, Hanifi Uslu. Ne yazık ki, hem 5 No’lu Cezaevi’nde yattı hem de yaşadığı baskılar nedeniyle yurt dışına çıkmak zorunda kaldı. Fakat sürgünde ömrünü yitirdi.

Diyarbakır, Eğil.

Çekim yapmak isteyip yapamadığınız yerler oldu mu?

Banu: Evet, Hakkâri ve Şırnak üzere hudut bölgelerine gidemedik. Bu bölgelerde askeri denetim çok ağırdı. Bu yüzden oraya giremedik.

Midyat’ta da hem büyük askeri bir operasyonu hem de oradaki halkı ve kültürel şeyleri çekmek istedik. Askeri operasyonların ağır olduğu yerlerde çekmeye müsaade vermiyorlardı tabi. Kaldığımız otele polis geldi. Nereye gittiğimizi falan sordu.
Süryanilerin kaldıkları yerlere gideceğimizi söyledik. “Sizi yarın biz götürürüz” dedi ve gitti. Akabinde otel sahibi bizi uyardı: “Yarın sizi tutuklamaya gelecekler.” Bunun üzerine otelden çabucak ayrıldık.

Hangi kentlerde çekildi?

Banu: Diyarbakır, Eğil, Bitlis, Tatvan, Muş (Varto), Malatya (Arguvan), Mardin ve Van üzere yerlerde çekimler yaptık. Lakin kent merkezlerinde çekim yapmak esasen imkânsız olduğu için kent içi çekimler çok az. Mesela askeri de çekemiyorsunuz. Bir tane lakin Varto’nun oralarda çekebildik.

O yüzden daha çok kırsal alanda çekimleri yaptık.

Çekim grubunuz kaç kişiydi?

Banu: İki kişi çektik. Zira üç kişi imkansızdı. O vakit dikkat çeker ya bizi geri gönderirlerdi ya da tutuklarlardı. Dediğim üzere gittiğimiz Rızgarici oluyordu. Katkıları büyük. Çekimleri ve ses kayıtlarını yanımızda taşımıyorduk. Alakalar ağı sayesinde İstanbul’a gönderiliyordu. Böylelikle çekim materyallerimizden kaybımız olmadı.

Diyarbakır, Sur.

Teknik ve ekipman nasıldı?

Thomas: Çekim müddeti otuz saniyeyi aşamayan bir kamera ile yapılan bir sinema. Örneğin, bir polis denetim noktasından otuz saniyelik bir imaj var. Bu manzarayı dondurulmuş kare (freeze-frame) tekniğiyle uzattık ve sesle destekleyerek tam bir kurgu haline getirdik.
Kamera olarak Bolex H16 kullanıldı ve 16mm sinemalarla çalışıldı. Bu kameralar, her otuz saniyede bir tekrar suram yapılmasını gerektiriyordu.

Belgeselin külliyen Kürtçe çekilmesi konusundaki kararınızın gerisindeki niyet nedir?

Banu: İnsanların lisanları, kimliklerinin bir modülüdür; bilhassa Kürtlerin kimliğinde lisan çok değerli bir yere sahiptir. Bu yüzden belgeselin Kürtçe olmasını bilhassa istedim. Kürtçe bilmeyen biriyle karşılaşmadık. Çektiğimiz yerlerde bu türlü birine rastlamadık.
Bizim tercihimiz Zazaca ve Kurmanci oldu. Yani belgeselde de herkes, kendini hangi lisanda en düzgün söz ediyorsa o lisanda konuştu.

Kürtçe bilmeden kurgulamak sıkıntı olmadı mı?

Thomas: Biraz Kürtçe biliyordum. Öncesinde öğrenmeye başlamıştım. Kurguyu yaparken konuşmaların genel manasını az çok anlıyordum, bu da işimi kolaylaştırdı.

Diyarbakır, Dicle Irmağı.

Bu projede çalışmak size neler kattı?

Thomas: Çok şey öğrendim. Kürtlerin yaşadığı zorlukları daha derinden anlamamı sağladı. Daha evvel de dayanışma içerisindeydim, lakin darbenin tesirlerini ve bilhassa Kürt coğrafyasındaki yıkımı bu kadar yakından bilmiyordum. Bu belgesel benim için büyük bir öğrenme süreci oldu.

Filmi gösterme talihi bulabildiniz mi?

Banu: Sineması cunta devrinde Türkiye’de göstermek çok zordu. Daha sonraları yalnızca Diyarbakır Belgesel Günleri’nde 2011’de sinemanın kurgucusu Thomas aracılığı ile bir sefer gösterildi. Almanya’da birkaç kere gösterim yaptık ve büyük ilgi gördü. Son olarak Hanjo, “Filmi YouTube’a yükleyelim, herkes görsün,” dedi. Artık sinema benim kanalımda iki versiyon halinde yüklenmiş durumda: biri yalnızca Kürtçe, diğeri
Almanca altyazılı.

Bugün sinemaya baktığınızda ne hissediyorsunuz?

Thomas: Sinemaya baktığımda “Nereden nereye?” diye düşünüyorum. Ancak aslında hiçbir şeyin değişmediğini hissetmek çok acı verici. 40 yılda bu mevzuda hiçbir ilerleme kaydedilmedi. Kürtçe, yarı hür bir durumda; bu da tam bir özgürlük değil. Bu hakikaten üzücü bir durum.

Diyarbakır, Sur.

Bu belgesel sizde nasıl bir tesir bıraktı, sizi nereye götürdü?

Kaya: 1980/81 yıllarında Kürtçe uzun metrajlı bir belgesel çekilmiş olduğunu yeni öğrendik. Kürtçenin Kurmanci ve Zazaca lehçelerinde çekilen uzun metrajlı belgesel “Em Kurd in”, Kürtlerin kültürünü ve ömrünü, ülkenin tabiatını, durumunu ve 1980’lerin atmosferini anlatıyor. Ülkenin tabiatı, röportajların anlatımı, Kürtçe müzikler ve ezgiler, sahnelerin akışı, atmosfer ve o zamanki durum beni çok etkiledi. Belgeselin sahneleri ve imajlarının akışı beni adeta vakitte geriye götürdü.

“Em Kurd in” belgeselini sinematografi, anlatım lisanı ve görsel estetik açısından nasıl değerlendiriyorsunuz?

Kaya: “Em Kurd in” belgeseli, klasik belgesel teknikleriyle ve büsbütün kurmaca olmadan, tabiat imgeleri, röportajlar ve müziklerden oluşan bir üretim. O devrin durumu ve atmosferi, doğal bir lisan ve estetikle, sade bir biçimde ekrana yansıtılmış. Akıcı bir belgesel.

Kürt düğünü.

Sizce bu belgeselin Kürt sinemasındaki yeri nedir?

Kaya: Yeni bilgilere nazaran bu belgesel, Kurmanci ve Zazaki lehçelerinde çekilen birinci Kürtçe belgesel olma özelliğini taşıyor. Sinemanın sessiz devrinde, bilhassa Sovyetler Birliği’nde Kürt kültürü ve hayatı hakkında birtakım sinemalar ve belgeseller yapılmış ve sinemanın sesli devrinde çekilen ünlü Kürt direktör Yılmaz Güney’in sinemaları büyük yankı uyandırmıştır Kürt sinemasının direktörleri üzerine. Sanatçı Nizamettin Ariç’ın “Kilamek ji bo Beko” (1992) sineması, Kurmanci’deki birinci Kürt sinemasıdır. Birkaç yıl evvel Rojhilat’ta direktör Teyfr Bethayi’nin 1984’te “Nan û Azadî” isimli bir belgesel çektiği duyurulmuştu, lakin belgesel birtakım nedenlerden ötürü yayınlanmadı. Kerküklü direktör Mehdi Omid 1989’da “Tünel” isimli Kürtçe bir sinema yaptı. Yeniden birkaç yıl öncesine ilişkin bilgilere nazaran Tayfur Bethayi’nin 1982 yılında çekilmiş bir sineması daha var ve bu sinema de şu anda mevcut.* Uzun metrajlı belgesel “Em Kurd in”, 1980’lerin tabiatını, durumunu ve atmosferini vurgulayan, hem görsel hem de düşünsel açıdan eşsiz bir kaynak olan kıymetli bir belgeseldir. Bu sebeplerden ötürü Kürt sinema direktörleri kesinlikle belgeselden faydalanacaktır.

Belgeselin tamamının Kürtçe çekilmesi Kürt sineması açısından ne tabir ediyor ve bu durum Kürt sinemasının kimliğinde nasıl bir rol oynuyor?

Kaya: Sinema, kurmaca sinemalar, belgesel sinemalar (belgesel sinema) ve hem yarı kurmaca ve yarı belgesel sinemalar olmak üzere birçok cinse sahiptir. Bilinen sebeplerden ötürü Kürtçe sinema ve belgesel sayısı azdı, fakat 30 yılı aşkın bir müddettir Kürtçenin tüm lehçelerinde birçok uzun metrajlı sinema, kısa sinema, belgesel ve dizi çekilmiş/çekilmekte olup, Kürt sineması gelişimini sürdürmektedir. Her yıl onlarca Kürtçe sinema şenlikleri düzenlenmekte ve her yıl birçok Kürt sineması milletlerarası sinema şenliklerinin programlarında yer almakta ve mükafatlar kazanmaktadır. 1980’lerde büsbütün Kürtçe çekilen belgesel sayısı çok azdı. Fakat birkaç hafta evvel YouTube’da yayınlanan bu belgesel, Kürt sinema direktörleri için kıymetli bir kaynak olmasının yanı sıra Kürt sinemasının kimliği açısından kıymetli ve manalı bir rol oynayacaktır.

*’Em Kurd in’ belgeseli buradan izlenebilir.